Jun 21, 2010

(5) Tìm lại Phan Khôi

Phan Khôi chỉ là một ông tú trong vô vàn ông tú của lịch sử khoa cử Việt Nam. Ông tú Phan Khôi làm rất nhiều việc, kinh qua mọi thể tài của văn chương Việt Nam thời kỳ đầu: ông làm thơ, viết văn xuôi, sưu tầm thơ, bình luận thơ, dịch thuật, viết bài giảng dạy “Hán văn độc tu”, sau này còn viết nghiên cứu ngôn ngữ (Việt ngữ nghiên cứu), nhưng trước sau ông vẫn là một nhà báo, một trong những nhà báo vĩ đại nhất của giai đoạn chừng 50 năm của báo chí Việt Nam, bắt đầu từ Nam phong (có thể là cả Đăng cổ tùng báo) cho tới Giai phẩm. Phan Khôi là một “người của các tạp chí” điển hình, một “nhà báo toàn tòng”.

Mấy đặc điểm trong sự nghiệp báo chí Phan Khôi: ông cộng tác với những tờ báo quan trọng nhất của mỗi thời kỳ, ông luôn luôn có một địa vị phải nói là “ngôi sao” trong làng báo Việt Nam, ông đặc biệt hay cãi, có mặt ở trong mọi cuộc tranh luận lớn nhất của báo chí (ngay cả khi không lên tiếng thì ông vẫn cứ là trung tâm của cuộc tranh cãi, như lần Tản Đà Nguyễn Khắc Hiếu đòi “chém” Phan Khôi vì coi ông là một cái “tai nạn”, hồi đầu những năm 1930); ở khía cạnh này thái độ của ông nhiều khi đi đến mức cực đoan, thách thức: “Cái đời tôi, chẳng có làm gì hết, chỉ có chực chỉ trích mà thôi, - thì họ làm gì tôi?” (trích từ một bài báo năm 1932); nhưng đặc biệt nhất là lúc nào ông cũng có vị thế hết sức độc lập: từ báo Trung lập ông vẫn viết bài chỉ trích Phụ nữ tân văn là tờ báo vô cùng “sủng ái” ông, trả nhuận bút cho ông ở mức rất cao; Phan Khôi cũng luôn luôn tự nhận mình là một người học trò còn đang phải học hỏi: “Tôi tự phận tôi cũng như là một người thất học từ thuở nhỏ” (trích từ một bài báo năm 1932).

Phan Khôi tác phẩm đăng báo 1932 (Lại Nguyên Ân biên soạn, NXB Tri Thức) mới in tiếp tục cho chúng ta một hình dung về hành trình Phan Khôi độc đáo, sau các tập 1928, 1929, 1930, 1931 bắt đầu in từ 2003 cho tới nay, bộ sách quý giá ở nhiều phương diện nhưng gần như không có tiếng vang gì trên báo chí ngày nay; dường như người ta không còn mấy để ý tới lịch sử và sự lộ diện trở lại của các nhân vật bấy lâu nay bị chìm lấp đầy bất công nữa. Điều bất công này càng lớn hơn khi mà Phan Khôi là một trong những bộ óc độc đáo nhất, uyên bác nhất, tỉ mỉ nhất từng tồn tại trong lịch sử trí thức Việt Nam.

Trong rất nhiều năm, giới nghiên cứu miền Bắc gần như không quan tâm tới Phan Khôi (cũng như hàng loạt tác giả quan trọng khác), trong khi một số tờ tạp chí lớn của Sài Gòn trước 1975 từng dành các số chuyên đề để tưởng niệm Phan Khôi. Điều này, xét cho cùng, cũng có lý: Phan Khôi được xếp vào “tứ đại” làng báo Sài Gòn trước 1945 (xem thêm Phụ nữ tân văn, phấn son tô điểm sơn hà, Thiện Mộc Lan, Thời Đại & NXB Văn hóa Sài Gòn, 2010). Đặc biệt, đầu năm 1959 Phan Khôi qua đời ở miền Bắc thì chỉ vài tháng sau đó tại Sài Gòn tờ Giáo dục phổ thông (số 38) đã có một số “Đặc biệt về Phan Khôi” trong đó có bài viết quan trọng của Thiếu Sơn Lê Sĩ Quý mang tên “Ông Phan Khôi với nhân văn chủ nghĩa”.

Đặc điểm coi nhẹ báo chí mà chỉ trọng tài liệu sách là một nguyên do quan trọng khiến cho trong rất nhiều năm địa vị của Phan Khôi trong lịch sử văn học Việt Nam không thực sự tương xứng với tài năng và công trình học thuật của ông (bên cạnh một nguyên nhân nữa là sự cọ xát liên tục của ông với mọi ngọn gió trái chiều trong tư tưởng và sinh hoạt văn nghệ). Ở một nền nghiên cứu luôn luôn coi trọng sách in hơn báo chí, và cũng để bị mất mát quá nhiều di sản báo chí, như Việt Nam, công cuộc nhìn nhận Phan Khôi phải được tiến hành một cách vô cùng thận trọng và chậm chạp.

Tìm lại Phan Khôi, ngoài việc tìm lại trước tác (nhất là trên báo chí) của ông, còn là tìm lại một khí phách. Câu của Phan Khôi, “nhược bằng bắt mọi người viết phải viết theo một lối với mình, thì rồi đến một ngày kia, hàng trăm thứ hoa cúc đều phải nở ra cúc vạn thọ hết”, gần như đã trở thành một khẩu hiệu: với người trí thức, độc lập tư tưởng là quyền, nhưng đồng thời cũng là một nghĩa vụ.

Ngày nay, ngoài bộ Tác phẩm đăng báo đã ra được 5 tập, ta còn được đọc nhiều bài báo của Phan Khôi trong bộ 13 năm tranh luận văn học của linh mục Thanh Lãng (NXB Văn học và Hội nghiên cứu và giảng dạy văn học Thành phố Hồ Chí Minh, 1995) và sưu tập Sông Hương tuần báo ra ngày thứ Bảy (1/8/1936-27/3/1937), Phạm Hồng Toàn sưu tầm, tuyển chọn, Đông Tây & NXB Lao động, 2009. Đây mới chỉ là một phần trong tổng số trước tác Phan Khôi; con người Phan Khôi còn đa dạng hơn thế nhiều; vả lại, Phan Khôi mới chỉ là một trong những gương mặt cần được tìm lại trong văn học sử, những người như Bùi Thế Mỹ, Đào Trinh Nhất hay Phùng Bảo Thạch, v.v…

16 comments:

  1. Cảm ơn NL vì hầu hết những entry mà bác post lên . CÂNT đã có đợt đọc xong về Phạm Quỳnh ( Thương Chi văn tập, Du ký Việt Nam , ...) , Trần Trọng Kim ( Việt Nam sử lược, An Nam văn phạm ) , Phan Khôi là cái tên tiếp theo trong danh sách .
    CÂ có 1 request là mong NL chia sẻ cho bạn đọc biết thêm về cái gọi là " bí quyết nhà nghề" của NL , cụ thể là kinh nghiệm note - taking , cách thức ghi chép,lượm nhặt, sưu tầm khi nghiên cứu những núi tài liệu to vật vã ,... nói nôm na là research methodology lần research skills của bác .

    ReplyDelete
  2. câu hỏi này có lẽ động đến một câu hỏi khác: như thế nào là nghiên cứu thành công (trong các môn khoa học xã hội), từ đây lại dắt dây ra một câu hiểm hóc nữa: có nghiên cứu gọi là thành công trong các môn khoa học xã hội hay không?

    khó trả lời lắm đấy, không dễ đâu

    take note là khâu cực kỳ quan trọng, tôi thường xuyên rơi vào hoàn cảnh take note quá nhiều, có những đợt note của tôi lên đến hàng nghìn trang, chỉ để viết vài chục trang

    đến một mức độ nào đó, mọi thứ dường như xuất hiện các mối quan hệ với nhau hết cả, cứ bình tĩnh lần theo các đầu mối thôi, nhiều cái sẽ nhanh chóng rơi vào đường cụt, nhưng nghiên cứu là một con đường tìm kiếm rất dài, một chặng là lại tìm thấy một vài thứ, phần nhiều đáng vứt đi, cũ rích, nhưng sẽ có những cái mới mẻ, hay ho, và nhất là gợi hứng

    một người làm nghiên cứu trong đầu lúc nào cũng có một vài câu hỏi dai dẳng (thậm chí nhiều chục năm), cùng vô vàn câu hỏi nhỏ hơn, cứ cố gắng trả lời từng câu một cách chu đáo thì dần dần các câu trả lời cũng sẽ trở nên có liên hệ hết cả với nhau

    tôi nghĩ vậy

    ReplyDelete
  3. Trả lại tên cho lịch sử là một công việc vĩ đại và cũng đã đến lúc, cảm ơn bạn Nhị Linh.

    ReplyDelete
  4. à mà Botchan này là Botchan Hải Phòng hay Botchan Vĩnh Phúc/Phú Thọ ấy nhỉ? mãi mà vẫn không phân biệt được :d

    ReplyDelete
  5. Hai bạn chắc là một, đọc thấy giống hệt nhau. Có khi là bạn ấy quê Vĩnh Phú, và giờ sống ở Hải Phòng.

    ReplyDelete
  6. Bài này có đọan về cụ Phan Khôi http://vuongtrinhan.blogspot.com/2010/06/bao-chi-noi-luu-giu-nhung-nghiem-cua.html

    ReplyDelete
  7. bài này của VTN em đọc rồi, đã đăng Văn Nghệ

    nhìn chung các nhân vật lịch sử mà VTN quan tâm hoàn toàn không phải những người em quan tâm

    ReplyDelete
  8. Cám ơn bác Sonata giới thiệu, blog Vương Trí Nhàn chuyên đề, rất quý.

    ReplyDelete
  9. về PK còn có một quyển dày khộp của Vu Gia nữa

    ReplyDelete
  10. hầy, sao hôm nay lại thấy "bay trên những tổ chim cúc cu" ở đầu trang thế kia? Ken Kesey chỉ dám bay trên cái tổ chim, còn bác này thì bay trên những tổ chim cúc cu: One Flew Over the Cuckoo's Nest (1962). đang bệnh thần kinh đấy à? [nsc]

    ReplyDelete
  11. "nhìn chung các nhân vật lịch sử mà VTN quan tâm hoàn toàn không phải những người em quan tâm"

    hề hề "không hòan tòan" chứ ;)
    Có lẽ cũng những nhân vật lịch sử ấy nhưng cách/điều quan tâm thì khác nhau.

    ReplyDelete
  12. em nói thật đấy chứ, VTN quan tâm đặc biệt tới Xuân Diệu và Tô Hoài

    tất nhiên các nhân vật lịch sử thì ai chẳng quan tâm dù ít dù nhiều, nhưng mối quan tâm thực thụ thì khác nhau lắm

    ReplyDelete
  13. Botchan này là botchan ở thôn Chu Hưng ( Phú Thọ) , không liên quan gì đến cậu botchan ở Hải Phòng kia đâu nhé dù 2 người cũng sàn sàn tuổi nhau : 23-25 .
    Botchan Phú Thọ : Cậu ấm NGÂY THƠ
    Botchan Hải Phòng : Cậu ấm THƠ NGÂY , :))

    ReplyDelete
  14. "Ở một nền nghiên cứu luôn luôn coi trọng sách in hơn báo chí, và cũng để bị mất mát quá nhiều di sản báo chí, như Việt Nam,"

    ===> hoàn toàn chính xác , CÂ cho rằng báo chí là tấm nhiệt kế thể hiện tư tưởng thời đại dưới dạng thô

    ReplyDelete