Hư cấu

bài thứ ba trong loạt

Trong tập đoàn người bực mình với thế giới, nhiều người đã nuôi lòng cay đắng mà trở thành nhà văn. Một số người bực mình đến nỗi miêu tả thế giới đúng như nó vốn có, để chọc quê thế giới (cứ nhìn chăm chăm vào một cái gì đó mãi thì cái thứ ấy rồi sẽ trở thành rất xấu, hình như Flaubert từng nói thế). Nhưng những người bực mình nhất thì bịa luôn ra một thế giới khác và bằng cách đó làm một cử chỉ rất quyết liệt và khá “theo kiểu Effenberg” về phía thế giới nằm sẵn đó kia.

Lẽ dĩ nhiên, cũng có những nhà văn phởn phơ và nhẹ nhõm lắm, chẳng nuôi dưỡng mấy bực bội trong lòng, những gì họ viết ra nhiều khi cũng được đón nhận rộn ràng từ các tâm hồn ngấm ngầm thèm khát sự ve vuốt êm ái. Nghịch lý (hay đúng hơn, sự tất yếu) nằm ở chỗ dễ nhớ thì dễ quên, dễ nồng đượm thì dễ chia phôi, dễ trôi vào miệng thì dễ tiêu, đúng như tinh thần của cái câu quái ác này: “Easy come, easy go”. Tuy nhiên, nếu đẩy tiếp nghịch lý trên con đường oái oăm và chỉ chăm chăm chơi xỏ của nó, thì lại còn có điều sau đây nữa: mức độ đau khổ, dù có là tột cùng, không đương nhiên đảm bảo một văn chương lớn lao.

Trong cái thế giới văn chương nhìn chung chẳng có gì dễ dàng và đảm bảo này, thời gian vừa rồi người ta bất chợt rất quan tâm đến một món vốn tồn tại xưa nay nhưng là tồn tại theo một lối khó hình dung tròn trịa sắc nét: món ấy là “tiểu thuyết lịch sử”. Ở Việt Nam thì có hẳn một cuộc hội thảo đầy uy tín và một cuốn sách viết về tiểu thuyết lịch sử của Nguyễn Xuân Khánh, tác giả bộ ba tiểu thuyết dày tổng cộng đến ngót hai nghìn trang: “Hồ Quý Ly”, “Mẫu Thượng ngàn” và “Đội gạo lên chùa”. Còn ở thế giới bên ngoài, giải Man Booker thuộc hàng uy tín hàng đầu năm châu bốn bể trong vòng ba năm trao tới hai giải cho Hilary Mantel, tác giả hai cuốn tiểu thuyết lịch sử về một nhân vật Cromwell danh tiếng (giải thưởng này không được trao chỉ vì Cromwell là một con người kiệt xuất của lịch sử nước Anh). Hai tiểu thuyết đó lần lượt mang tên “Wolf Hall” và “Bring Up the Bodies”.

Cả Nguyễn Xuân Khánh lẫn Hilary Mantel đều từng viết tiểu thuyết không lịch sử nhưng đều thực sự thành danh nhờ tiểu thuyết lịch sử. Căn cứ vào những gì họ từng viết trước đây thì cả hai đều thuộc vào nhóm người nuôi nhiều bực mình với thế giới (Nguyễn Xuân Khánh từng viết “Trư cuồng” rất giận dữ còn Hilary Mantel hồi nhỏ từng có lần đối mặt với quỷ rồi sau này trường kỳ chống chọi những căn bệnh tâm thần), vậy cơn cớ gì khiến họ không bằng lòng với với việc “bịa ra một thế giới” để chống lại thế giới sẵn có một cách thoải mái mà lại buộc mình vào một thể loại rất xa cách với “bịa”, vì Hồ Quý Ly không thể sống ở thế kỷ XIX và Cromwell khó lòng được mang sang bên kia biển Manche?

Trong bài báo quan trọng mang tên “The Dead Are Real, Hilary Mantel’s Imagination” (Những người chết đều có thực, trí tưởng tượng của Hilary Mantel) trên tờ “The New Yorker” số 15/10/2012, Larissa MacFarquhar cho rằng Hilary Mantel, hay người viết tiểu thuyết lịch sử nói chung, tự “làm khó” mình ở chỗ họ viết những gì mình tưởng tượng nhưng lại phải dẫn tới một kết cục biết trước: toàn truyện người ta biết rồi nhưng nhà văn phải tự buộc mình thực sự cảm nhận rằng nhân vật dưới ngòi bút của họ kia đang hành động một cách mù quáng, không biết gì hoặc gần như không hay biết hành động của mình sẽ dẫn tới kết cục ra sao, phải thực sự hình dung được cái dẫn dắt sự kiện là lịch sử hay câu chuyện, chứ không phải định mệnh. Thoát khỏi “định mệnh thuyết” trong viết lịch sử là một việc rất khó nhưng là cốt tử để tiểu thuyết lịch sử đúng là tiểu thuyết lịch sử; điều này Hilary Mantel đã làm được một cách tuyệt vời, còn Nguyễn Xuân Khánh làm được đến chừng nào thì phải bàn - điều này hình như đã không được bàn đến trong kỳ hội thảo và in ấn liên quan đến mấy bộ tiểu thuyết của ông vừa rồi.

Và tại sao nhà văn lại thôi tra tấn thế giới bằng cách dùng một cái nhìn khác, ở một nơi mọi điều là có thể, tha hồ cho nhân vật lên rừng xuống biển hoặc làm những chuyện điên rồ, để mà chuyển sang tra tấn lịch sử, đụng vào cái thứ tưởng chừng như trăm nghìn pho sách sử đã trình bày cho người ta đầy đủ lắm rồi? Câu trả lời có thể là: giống như thế giới, lịch sử có thể cũng rất thiếu sót, và hơn thế nữa, cũng như thế giới, lịch sử cũng có thể chán ngắt.

Nhị Linh