Đến London

Không dễ tìm một cuốn sách thực sự buồn. Không phải ai cũng biết buồn, thậm chí buồn còn là một năng lực hiếm thấy. Một cuốn tiểu thuyết buồn: phải kể đến The Enigma of Arrival của Naipaul.

Naipaul sinh năm 1932, nay đã rất già. Ta có thể thấy Naipaul là một nhà văn rất khó chịu, cực kỳ ngạo mạn, đem bán hết sách Paul Theroux tặng đi làm Theroux phát điên (Naipaul và Theroux từng rất thân thiết với nhau, Naipaul ông thầy, “mentor” và Theroux trẻ tuổi từng đi cùng nhau nhiều chuyến để viết những cuốn sách thuộc dòng “travel book” - một dòng sách thật ra rất ngớ ngẩn), khi The Satanic Verses của Salman Rushdie lĩnh án fatwa thì Naipaul cười hơ hớ mà bình luận: đây chính là hình thức cực điểm của phê bình văn học. Nhưng ta cũng có thể thấy một Naipaul đáng mến trong Thế giới là một cuốn sách mở. Như thế là rất thích đáng và đặc trưng: hình ảnh của một nhà văn lớn luôn luôn phải là một hình ảnh khó nắm bắt, gần như không thể nắm bắt. Sự nghiệt ngã của Naipaul hoàn toàn có thể quá đà, nhưng không phải lúc nào cũng sai: có lần Naipaul nói rằng ông đã cố hết sức đọc một cuốn sách của Chinua Achebe nhưng không thể chịu nổi, vì văn chương ấy quá mức pompous. Cực kỳ chuẩn xác.

Naipaul là hậu duệ của những người Ấn Độ di cư sang Trinidad vào thế kỷ 19. Năm Naipaul mười tám tuổi, tức là 1950, ông nhận học bổng để đi từ Trinidad sang London học trường Oxford. Câu chuyện cuộc đời và sự nghiệp văn chương của Naipaul bắt đầu hấp dẫn từ đây. Đặc biệt hấp dẫn. The Enigma of Arrival (ai rành chút ít hội họa sẽ biết ngay đây là tên một bức tranh rất kỳ quặc của De Chirico) in năm 1987 kể lại chuyến đi này: trước tiên phải đến New York rồi mới lên tàu thủy đi sang Anh. Salman Rushdie, một người Ấn Độ khác, sinh sau Naipaul mười lăm năm, cũng sẽ tới London để học Cambridge.

Một người từ thế giới xa xôi (Ấn Độ, Trinidad rồi các nơi khác nữa mang những cái tên sặc mùi quá khứ thuộc địa) đến London: thật ra đây là một câu chuyện cực kỳ quái đản, đã được Naipaul miêu tả đầy buồn bã nhưng rất sáng suốt ở chương thứ hai của The Enigma of Arrival. Naipaul đặc biệt nhấn mạnh vào đặc điểm: những người như Naipaul khi đến London (hay những địa điểm hiện thân của “mẫu quốc” khác) chợt nhận ra mọi thứ gì mà mình (vốn dĩ mặc định là người có hiểu biết vượt bậc và năng lực trí tuệ vượt trội: trong A Way in the World Naipaul từng viết rằng ở xứ thuộc địa Trinidad, những người được nhận học bổng sang Anh được đặc biệt kính trọng; ngày xưa tờ Nam phong cũng từng chào mừng Nguyễn Mạnh Tường trở về một cách náo nhiệt) biết từ trước hóa ra vô cùng trừu tượng, tất cả những gì đã biết chẳng dùng để làm gì hết.

Nỗi khó ở bắt đầu từ đó.

Với tôi, ấn tượng lớn đầu tiên về “London” là một cuốn sách: Thấy Luân Đôn rồi chết, một cuốn tiểu thuyết rất ngớ ngẩn in ở Việt Nam trong thập niên 80. Cái tên rất ấn tượng này có thể là một “chuyển thể” từ một câu ngạn ngữ Ý có nguồn gốc rất mù mờ, “Vedi Napoli e poi muori” (Đến Napoli rồi chết). Tôi không nhớ gì về nội dung cuốn sách ấy nữa, nhưng điều Naipaul nói là đúng, tuyệt đối đúng. Lần ấy, sau khi lấy được visa tại tòa lãnh sự Anh ở Paris, đâu đó gần nhà thờ Madeleine, rue d’Argentine hoặc rue d’Argenteuil rồi đi tàu Eurostar từ Gare du Nord xuyên đường hầm tới ga Waterloo (hồi đó vẫn là ga Waterloo chứ chưa chuyển sang ga St Pancras như hiện nay), sau khi ngờ ngợ nhận ra sự hài hước đen tối của người Anh đặt tên nhà ga đầu tiên mà người đi từ Pháp sang phải dừng là Waterloo và sau những hào hứng đầu tiên, tôi nhận ra tôi tưởng biết rất nhiều thứ về London, nhưng thật ra tôi không biết gì. Tôi không ngờ Big Ben lại nằm gần sông Thames đến thế, cũng như không thể tưởng tượng Piccadilly Circus lại như vậy, Trafalgar Square lại thế kia. Những người từ thế giới khác đến thế giới này cảm thấy rất khó ở.

Chỉ cần một so sánh là thấy ngay: có hai cuốn tiểu thuyết rất đáng nhớ ở chi tiết “đến London”: ngoài The Enigma of Arrival của Naipaul còn có Du plus loin de l’oubli (Từ thăm thẳm lãng quên) của Patrick Modiano.

Nhân vật “tôi” của Naipaul thì choáng váng sầu muộn vì nỗi khó ở khi nhận ra mọi thứ gì mình tưởng đã biết đều là sai lệch, thậm chí còn có thể nói là chưa biết gì, thì “tôi” của Modiano sau khi bỏ chạy khỏi Paris, đi tàu từ Gare du Nord sang London, chỉ lo ngại mỗi một điều là làm thế nào để các khách sạn ở đây chịu chứa chấp mình và cô người yêu Jacqueline.

Nhân vật từ Trinidad hay bất kỳ đâu thuộc “thế giới thuộc địa” tới London nhanh chóng nhận ra mình rơi vào một trạng thái cực kỳ uể oải, không neo bám được vào đâu, nhưng đồng thời cũng bị tách hẳn khỏi “thế giới cũ”: về cơ bản người ta sẽ không nhớ nhà. Còn nhân vật chạy trốn từ Paris sang London nhanh chóng thấy nhớ Paris. Nỗi nhớ nảy sinh từ những so sánh gần giống; khi mọi thứ thay đổi đến tận gốc rễ, đến nhớ nhung cũng là bất khả.

Phải mất rất nhiều năm Naipaul mới nhận ra mấy điều kể trên. Những điều này không dễ nhận ra. Năm viết The Enigma of Arrival, Naipaul đã in nhiều sách và đã sống nhiều năm ở Anh, ở một vùng nông thôn, và không phải một vùng nông thôn bất kỳ nào: từ nhà, Naipaul chỉ cần đi bộ một chốc là có thể ngắm nhìn Stonehenge (trong thực tế, Naipaul sống ở vùng Wiltshire). Đến lúc này, dường như Naipaul (đã nhận giải Man Booker và chỉ còn đợi nhận nốt Nobel Văn chương) mới nhận ra bản lai diện mục của mình: một sự bồng bềnh của hòn đảo, sự bất trắc của đất liền, và một điều gì đó rất buồn ở giữa quãng đường đời (lại thêm một lần nữa Dante lại đúng: rất nhiều điều xảy ra, một cách sâu kín, ở giữa quãng đường đời).

Naipaul quay lại với những ngày đầu tiên đặt chân tới London. Những người ở các xứ thuộc địa sang châu Âu học thấy mọi thứ thật phi lý, mọi thứ cứ phi lý mãi lên. Nhất là lại còn học ở những trường danh tiếng: cả Naipaul lẫn Rushdie đều không hề sung sướng khi học ở Anh (Naipaul là Oxford còn Rushdie là Cambridge; cả hai đều nuôi dưỡng những kỷ niệm tệ hại về thời học đại học; sau này một giáo sư ở Oxford có thổ lộ rằng hình như Naipaul không bao giờ tha thứ cho Oxford vì từng có lần giáo sư nào đó ở trường chấm điểm thấp cho Naipaul). Thả những cậu bé xuất thân thuộc địa ở tuổi đôi mươi mang đầu óc xuất chúng và nhạy cảm vào những ngôi trường âm u lâu đời (thật ra các hành lang toàn ma là ma) thật là một điều khủng khiếp. Rất nhiều người không sống sót nổi, và nếu có sống sót sau này rất thường kín tiếng về quãng đời đã qua ấy, giống như giữ khư khư một vết thương không bao giờ lành. Trường càng danh tiếng thì sự phi lý càng lớn, cảm giác mọi thứ đều quá mức trừu tượng càng sâu sắc hơn.

Naipaul khởi đầu sự nghiệp văn chương bằng những gì kính coong đầy ý vị hài hước, Miguel Street, một “chuyển hóa” của quãng đời tuổi nhỏ của Naipaul ở Port of Spain bên Trinidad, rồi A House for Mr Biswas, cuốn tiểu thuyết đầy hào hứng. Nhưng mọi thứ không giữ nguyên mãi như vậy, càng ngày trong tiểu thuyết của Naipaul càng xuất hiện nhiều hơn cái từ “thay đổi”: thế giới này thay đổi, thay đổi rất khủng khiếp - Naipaul từng nói rằng đọc các tác giả như Agatha Christie hay Graham Greene xong thì thế giới vẫn y nguyên như thế, nhưng thật ra thế giới này thay đổi, lúc nào cũng thay đổi.

Và Naipaul cũng thay đổi: những cuốn sách của Naipaul càng về sau càng sáng suốt, nhưng buồn khủng khiếp. Bộ đôi tiểu thuyết có lẽ sau cùng của Naipaul, Half a Life và Magic Seeds (kể về cuộc đời của Willie Chandran, một người Ấn Độ, Half a Life về quãng Chandran từ Ấn Độ sang Anh học rồi lấy vợ và theo vợ sang châu Phi sống, còn Magic Seeds về quãng Chandran rời châu Phi ở tuổi bốn mươi, sang Berlin rồi quyết định về Ấn Độ làm cách mạng) buồn sũng. Thế giới thay đổi nhanh hơn bước chân con người: Willie Chandran về Ấn Độ gia nhập quân du kích chỉ để nhận ra chủ yếu người ta đi làm cách mạng là vì buồn chán.

Tiểu thuyết của Naipaul chắc chắn có rất ít độc giả, nhất là cực ít độc giả thực sự đọc cho đến cùng. Có những tác giả chính là thử thách trong công cuộc đọc, Naipaul là một người như thế. Tác phẩm văn chương lớn, ta nhận ra chúng ở sự “nhúc nhích” của chúng. Đến một lúc nào đó cuốn sách bỗng nhúc nhích, các câu và các đoạn bỗng dẫn dắt ta đi vào những ngõ ngách rất đặc biệt. Tiểu thuyết của Naipaul nhúc nhích rất mãnh liệt, nhưng lại rất chậm; nhiều tác giả biết cách làm tác phẩm của mình chuyển động ngay từ những dòng đầu tiên, một cách cuồn cuộn (ví dụ xuất sắc nhất là García Márquez) còn Naipaul thì không, phải chấp nhận đi rất lâu, giống những người xưa kia từng đi tìm châu Mỹ (Columbus rồi Sir Raleigh chẳng hạn, từng được Naipaul kể lại trong A Way in the World, bên cạnh câu chuyện về nhà cách mạng dở người Miranda, “tiền nhân” của Bolívar).

Cũng may là cao điểm của phong trào “hậu thuộc địa” đã qua, ta đã bớt bị ảnh hưởng bởi những người đọc tiểu thuyết mà chăm chăm tìm, nhặt các vấn đề của thuộc địa, những nền độc lập lảo đảo, sự va chạm giữa thuộc địa và đế chế, vân vân và vân vân. Năm xưa, khi The Enigma of Arrival xuất hiện, một nhà phê bình rất danh tiếng, Frank Kermode, viết một bài review đầy thông thái chỉ ra hàng loạt vấn đề. Cùng thời điểm, một nhà văn, Salman Rushdie, khi ấy còn rất trẻ, bằng sự nhạy cảm riêng có của mình, đã viết một bài review dài nhưng chỉ để nói rằng cuốn sách này buồn quá, buồn không chịu nổi. Nỗi buồn không hẳn là dễ nhận ra, nhất là không dễ được nhận dạng là một vấn đề.