Văn chương không phải là

Tại sao, nhưng mà tại sao nhỉ? tại sao Roland Barthes nhất định thấy chỉ có duy nhất một câu hỏi có nghĩa: Văn chương là gì? Nếu như vậy, phê bình văn học chính là một công việc hoàn toàn nằm trong địa hạt của siêu hình học. Ít nhất, phê bình văn học phải chấp nhận không được phép dừng lại ở ngưỡng cửa của siêu hình học. Đó là bổn phận của nó, mà nếu lờ đi, không chỉ nó sẽ nói lung tung, mà thậm chí, nó còn không thể trở thành chính nó.

Người ta gọi Barthes là nhà phê bình văn học, là lý thuyết gia văn học, còn Foucault là triết gia. Trông thì dường như rất hữu lý. Và yên ổn. Nhưng hai con người ấy có ở cách xa nhau đến vậy không? Tôi nghĩ là không. Barthes, khi bàn về Jules Michelet, ngay lập tức đi vào câu hỏi lịch sử có thể là gì? Văn chương, lịch sử, triết học có thể là ba lĩnh vực riêng rẽ được không? Tôi nghĩ là không, cái sự "văn sử triết bất phân" rất hay được nêu lên như bằng chứng cho sự mù mờ và kém cỏi của đầu óc khoa học của một quá khứ nào đó, thật ra đâu có sai chút nào? Người ta cũng chỉ đọc Barthes nói về văn chương, đọc Barthes bình luận Balzac (Sarrasine chẳng hạn, đây là một tác phẩm thuộc Vở kịch con người), nhưng vậy thì đâu có đủ: Barthes còn là người bình luận Michelet, Fourier hay Loyola.

Foucault cũng nói về văn chương nhiều hơn người ta tưởng. Chưa cần nói đến vai trò của René Char hay Raymond Roussel (chính là tác giả cuốn tiểu thuyết trong đó có rất nhiều "răng" mà tôi đã nhắc ở kia, nhân vật văn chương mà Foucault sớm dành cho cả một cuốn sách), Foucault cũng là người nằm trong vòng cương tỏa của câu hỏi Văn chương là gì? Xem ở kia sẽ thấy một tập sách, trong đó có một bài giảng trong thập niên 60 tại Bruxelles, khi Foucault tìm cách trả lời xem văn chương xuất hiện vào lúc nào: đó là thời điểm ngay trước Balzac, thời điểm của Chateaubriand và của Sade. Đó chính là khi Foucault, để trả lời câu hỏi ấy, trình bày cách đọc thế kỷ mười tám và thế kỷ mười chín của mình (xem thêm về vấn đề này ở kia và ở kia).

Và rốt cuộc, văn chương là gì?

Ta cũng sẽ đi theo mô hình của câu hỏi đọc là gì? Tức là, trước hết xem văn chương có thể không phải là gì.


Thứ nhất, văn chương không phải là tư tưởng

Hãy coi bất kỳ ai nói văn chương chính là tư tưởng, văn chương phải có tư tưởng, văn chương gắn bó mật thiết với tư tưởng, nếu không có tư tưởng thì văn chương là vứt đi etc., hãy coi những người ấy là không hiểu gì. Giả vờ đấy. Ra cái vẻ đấy.

Văn chương không phải là tư tưởng, bởi vì tư tưởng thuộc về một bộ môn, bộ môn ấy tên là "Ideology". Đây là món, theo tôi thấy, bỗng trở thành mốt trong một bộ phận của giới nghiên cứu văn học tại Việt Nam thời gian gần đây. Một thứ một này và một thứ mốt khác. Và luôn luôn rất vớ vẩn, các nhà nghiên cứu Việt Nam: tôi chưa thấy một ai hiểu rằng đối với "Ideology", nhất thiết phải đi ngược trở về Destutt de Tracy và Éléments d'idéologie. De Tracy là thần tượng tuổi trẻ của Stendhal, de Tracy là nhân vật mà thế hệ nhà văn cuối thế kỷ 18 đầu thế kỷ 19 mà chúng ta quan tâm  đọc rất nhiều, bên cạnh vài người khác, chẳng hạn Biran de Maine hay Cabanis. Ta sẽ đi sâu vào mấy nhân vật này. Các nhà nghiên cứu văn học Việt Nam vẫn tiếp tục trượt dài trong mấy trò chạy theo mốt, chưa bao giờ họ hiểu cần phải nhìn vào đâu, trong bất kỳ vấn đề nào mà họ tỏ ra là có chú ý. Thật ra, họ không hề chú ý, họ chỉ giả vờ.

Văn chương không phải là tư tưởng, coi văn chương là tư tưởng chỉ là kết quả của một nhầm lẫn hết sức sơ đẳng, một nhầm lẫn rất khó tin là lại có thể tràn lan đến như thế, bởi vì nó rất dễ tránh, quá dễ tránh. Đó là lẫn lộn giữa tiên nghiệm và hậu nghiệm.


Thứ hai, văn chương không phải là cảm xúc

Có cả một trường phái dạy văn ở Việt Nam đặt trọng tâm vào "cảm", rồi thì dắt dớ dây dưa sang "cảm thụ", cảm x và cảm y, đủ mọi thứ.

Văn chương không phải là cảm xúc. Rất đáng tởm cái bọn "đọc xong rồi viết cảm nhận" về một cuốn sách nào đó.

Viết cảm nhận, điều này khiến tôi nhớ đến hồi tôi còn bé, đi mượn sách ở phòng đọc thiếu nhi Thư viện Hà Nội phố Bà Triệu (tôi đọc 80 ngày vòng quanh thế giới ở đây), theo luật của thư viện, khi trả sách thì phải kẹp vào đó một tờ giấy viết "thu hoạch". Tôi nhanh chóng bỏ không đến cái thư viện đó nữa. Chuyên chế tư tưởng.


Thứ ba, văn chương không phải là nghệ thuật ngôn từ

Điều này sẽ khiến tôi bị cả thế giới phản đối. Nhưng nếu văn chương là "nghệ thuật ngôn từ" thật, thì chẳng có gì khó khăn trong việc sắp xếp từ ngữ theo một số sơ đồ để chắc chắn tạo thành kiệt tác. Chuyện ấy rõ ràng là không thể làm được.


Như vậy, văn chương không phải là tư tưởng, không phải là cảm xúc, cũng không phải nghệ thuật ngôn từ. Và, nó là gì? Đây:

Văn chương là [rất tiếc, lề giấy quá nhỏ nên không thể viết đầy đủ ra đây etc.]



Trong lúc đó, ở mặt trận Balzac: sau khi hoàn thành Vĩnh biệt, Một vụ việc ám muội cũng đang khẩn trương đi tới kết thúc chương thứ nhất, mới thêm rất chi là dài.