Cuốn sách của năm

Không còn gì bất ngờ có thể xảy ra được nữa rồi: cuốn sách của năm 2016, xét trên mọi phương diện, nhất là cái khía cạnh nó mở ra cả một thời đại mới cho văn chương Việt Nam, là: tập truyện ngắn Đợi đến lượt của Đinh Phương.

Tôi đã viết về cuốn tiểu thuyết Nhụy khúc cũng của Đinh Phương (xem ở kia), lẽ ra Nhụy khúc mới là cuốn sách của năm, nhưng oái oăm thế nào, chính cuốn sách đen đủi Đợi đến lượt mới đóng vai trò ấy. Âu cũng là số trời, thêm một lần nữa.

Tôi đã sẵn sàng từ bỏ, không nhận về mình bất kỳ cái gì có thể gọi là "vinh dự" trong hoạt động xuất bản ở Việt Nam nữa. Nhưng dường như chúng cứ đuổi theo tôi :p

Khi bản thảo tập truyện ngắn của Đinh Phương xuất hiện (chỉ là một sự tình cờ), ngay lập tức tôi đã muốn tôi là người làm nó. Trong đời làm editor, có những lúc một số cảm giác nổi lên rất mạnh, như thể trực giác bị khuấy động ghê gớm. Cái đó, có lẽ chính là "flair" của editor, là những gì Perkins cảm thấy khi bắt gặp bản thảo của Thomas Wolfe, hay Gordon Lish trước Raymond Carver.

Jérôme Lindon là editor danh tiếng của nhà xuất bản Minuit. Nếu không có Lindon, một loạt nhà văn như Jean Echenoz, Patrick Deville, Jean-Philippe Toussaint (các nhà xuất bản Việt Nam thật nhầm lẫn vì đã không để ý đến Toussaint) hay Marie NDiyae hẳn đã không trở thành các nhân vật như chúng ta biết hiện nay. Lindon sẵn sàng cầm sẵn bản hợp đồng đứng đợi ở cổng trường trung học chờ lúc NDiyae tan học đề nghị được in sách.

Molloy của Samuel Beckett (xem ở kia) khi ở dạng bản thảo đã bị một số nhà xuất bản từ chối. Nó đến tay Lindon. Trong vòng nhiều năm về sau, Lindon rất thích kể câu chuyện mình ngồi trên tàu điện ngầm đọc nó, nó làm Lindon cười khủng khiếp, cười đến rung người, thiếu điều vì rung người quá mà làm cho tập bản thảo rơi tung tóe xuống, nếu thế thật thì chắc là toi, rất có thể ta đã không có một Beckett En attendant Godot nào hết. Chuyện xảy ra ở quãng bến tàu điện ngầm La Motte-Picquet-Grenelle. Về Beckett, xem thêm ở kia.

Một editor đôi khi có ý nghĩa rất lớn. Ở riêng trường hợp Jérôme Lindon, ý nghĩa ấy có thể nằm ở chỗ: ta hãy lấy ví dụ Jean Echenoz, một nhà văn Pháp không mấy xa lạ với giới rành đọc sách (tiểu thuyết) ở Việt Nam. Lindon đã hết sức ưu ái Jean Echenoz, và Echenoz đã in ở chỗ Lindon không ít tiểu thuyết, nhận về đủ loại giải thưởng, trong đó không ít danh giá. Nhưng cuốn sách để đời, cuốn sách lớn nhất mà Jean Echenoz từng viết được, rất oái oăm, lại chính là tập sách rất mỏng viết để tưởng niệm Lindon sau khi Lindon mới qua đời, và nó tên là Jérôme Lindon. Echenoz chưa bao giờ viết được một cái gì hay đến như thế.

Trong những gì Echenoz kể về Lindon, có chuyện Lindon gườm gườm nhìn Echenoz rồi bất ngờ đề nghị, Echenoz đổi tên đi, "Jean Echenoz", tên với tuổi, không thể ăn thua được. Rốt cuộc, Echenoz đã không đổi tên, nhưng có cuốn sách, quả thật cuối cùng đã được đổi nhan đề, vì lúc trước nó có từ "occupation", Lindon bảo ông ấy đã sống qua thời Đức Chiếm đóng (Occupation) nên từ này làm ông ấy rợn lắm. Một editor, dẫu cho điều này có thể gây khó chịu đến đâu, có những khi bất thần đề nghị những thay đổi rất khó hiểu. Họ có đúng hay không? Rất khó nói, nhưng dường như một bản năng, một "flair" nào đó chi phối, làm cho họ nảy ra các ý tưởng như vậy.

Trong văn chương Việt Nam, Phạm Thị Hoài là cái tên sản phẩm của Trần Dần. Trần Dần đã đúng như một editor siêu hạng, thấy ngay rằng "Phạm Thị Hoài Nam" là không thể chấp nhận được.

"Nguyễn Dương Quỳnh" cũng là một cái tên có được sau khi đã cắt bớt đi một chữ. Ngày ấy, tôi nói với tác giả Đỏ, nói mà chỉ sợ gặp một phản ứng quyết liệt - dẫu gì chuyện này cũng hết sức tế nhị - rằng cái tên bốn chữ kia không ổn đâu, tôi không hình dung được nó có thể xuất hiện với tư cách một tác giả, trên bìa những cuốn sách. Rất may mắn (cho tôi, ít nhất), đề nghị ấy đã được chấp nhận, và vậy là cho tới giờ ta vẫn có một nhà văn Nguyễn Dương Quỳnh oanh liệt. Tôi cũng rất hy vọng rồi một ngày sẽ in được một tác phẩm khác của Nguyễn Dương Quỳnh.

Bản thảo của Đinh Phương đến tay tôi dưới một nhan đề khác, không phải Đợi đến lượt. Nó cũng không gồm 13 truyện như bây giờ, mà 14 truyện. Tôi biết ngay cái truyện đầu tiên sẽ trở thành kinh điển của lịch sử văn chương Việt Nam, nếu có tên khác.

Tôi bảo với Đinh Phương, gọi nó là "Đợi đến lượt" nhé. Đợi đến lượt, đó chính là cái nháy mắt đến Samuel Beckett và En attendant Godot; thực sự trước khi đọc, tôi cũng không thể nghĩ rồi một ngày sẽ xuất hiện một nhà văn Việt Nam có nhiều tính chất Beckett như thế. Thêm vài sửa chữa chi tiết, thế là truyện "Đợi đến lượt" được hoàn chỉnh. Tôi nói thêm, bỏ bớt một truyện đi, thế là Đinh Phương tự chọn cái truyện cần phải bỏ. Tôi lại nghĩ, cái bìa sách phải có những viên sỏi (giống "Molloy mút đá"), trông như xếp hàng, nhưng lại không phải xếp hàng. Và thế là cái bìa bây giờ có những sỏi (tuy rằng, nói cho đúng, ý tưởng là vậy, nhưng họa sĩ thực hiện thế nào, giờ trông nó giống mấy quả trứng ốp la ốp lết hơn, nhưng thôi, kệ).

Và vậy là, giờ đây ta đã có tập truyện ngắn Đợi đến lượt. Thời gian (không dài) sẽ cho thấy tầm vóc của nó. Cả ý nghĩa văn chương, lẫn một thái độ (điều này chắc chắn chưa ai nhận ra): thái độ của cái câu đại ý những người ở giữa, đi trên lằn ranh, sẽ phải hứng đạn từ cả hai bên. Đó là thái độ, đó là tư thế, đó cũng là tuyên ngôn cho một thế hệ văn chương mới.

Năm 2016 là một khởi điểm, kể từ đó sách của tác giả Việt Nam bắt đầu, lần đầu tiên trong vòng ít nhất ba mươi năm, chiếm thế thượng phong, như tôi đã nói đầu năm ngoái. Nhưng tất nhiên không phải mọi cuốn sách in trong năm 2016 đều như vậy - rất nhiều người đã lợi dụng bối cảnh này để kiếm lợi ích cho bản thân, và tình hình chung là vài cuốn sách của tác giả Việt Nam được tung hô một cách ngớ ngẩn. Nhưng đó là mặt tiêu cực bắt buộc phải có, một khi ta muốn có một sự thay đổi, một sự bắt đầu. Không có gì phải ngại, không có gì phải ngại lũ không biết đọc mà lại nói lắm. Răng chúng rồi sẽ rụng, lưỡi chúng rồi sẽ khô thôi.

Điều cuối cùng: tôi đã quyết định từ lâu, rằng tôi không bình luận văn chương hiện tại nữa, nhưng cuốn Nhụy khúc khiến tôi buộc phải viết (như trên đã nói). Tại sao lại thế? Để tôi nói: đó là vì cuốn sách ấy bị giết chết chính bởi lời tựa in trong sách.

Một lời tựa sẽ giết một cuốn sách, thậm chí một nhà văn, khi mà tác giả lời tựa ấy đọc không đúng. Một nhà phê bình đọc sai là một nhà phê bình đê tiện. Có những sự đê tiện nhìn qua không có vẻ gì là đê tiện, thậm chí còn long lanh lóng lánh, nhưng chính bởi vậy, nó lại càng đê tiện hơn. Cụ thể hơn, trong riêng trường hợp cái lời tựa viết cho cuốn tiểu thuyết Nhụy khúc: sự đê tiện này bắt nguồn từ một thứ rất đáng ngại, đó là sự hèn nhát, nhân vật viết lời tựa ấy đã quá hèn nhát, sự hèn nhát ấy hoàn toàn có thể giết chết một văn chương, nếu không chỉnh ngay lại. Chuyện tương tự từng xảy ra cách đây vài chục năm: đó là trường hợp Hoàng Ngọc Hiến và Nguyễn Huy Thiệp.