propos

Trước đến nay tôi cũng có vài cái "propos", nhưng đó là những propos "dỏm", giờ mới là propos thật, của một triết gia đặc biệt của Pháp, Alain, ông thầy giáo dạy triết trung học cho nhiều thế hệ triết gia nổi danh sau này, cũng là cha đẻ của thể loại "propos" (đoản luận), và tiếp nối một truyền thống "đặc Pháp" kéo từ Montaigne, Pascal, Montesquieu đến sau này như Genette. Bài sau đây rút từ tập Propos sur le bonheur (Các đoản luận về hạnh phúc).

LXXVII. Tình bạn

Trong tình bạn có những niềm vui tuyệt diệu. Ta chẳng khó khăn gì để hiểu điều này nếu thấy được rằng niềm vui là thứ dễ lây truyền. Chỉ cần sự hiện diện của tôi mang lại cho bạn tôi một chút ít niềm vui thực thụ là tức thì cảnh tượng niềm vui ấy cũng làm tôi cảm nhận được, đến lượt mình, một niềm vui; như vậy tức là niềm vui của mỗi người đem trao đi đã được đáp lại; cùng một lúc những kho báu niềm vui được thả tung ra, và hai người đều tự nhủ: Mình từng có ở bên trong mình niềm hạnh phúc mà mình chưa làm gì với nó cả.

Nguồn gốc của niềm vui là ở bên trong, tôi đồng ý là như vậy; và không gì đáng buồn hơn là chứng kiến những người bực dọc với chính mình và với mọi thứ, họ chọc lẫn nhau để làm nhau cười. Nhưng cũng cần phải nói rằng con người vui sướng, nếu anh ta đơn độc, sẽ nhanh chóng quên đi là mình vui sướng; toàn bộ niềm vui của anh ta sẽ nhanh chóng ngủ thiếp đi; rồi tiếp đến sẽ là một kiểu trạng thái ngu ngốc hay gần như là vô cảm. Cảm giác nội tâm cần đến các chuyển dịch ở bên ngoài. Nếu có tên bạo chúa nào nhốt tôi vào tù để dạy tôi là phải kính trọng những kẻ mạnh, thì hẳn chế độ rèn luyện sức khỏe của tôi là ngày nào tôi cũng sẽ cười một mình; tôi sẽ bắt niềm vui của tôi cũng phải tập thể dục giống như đôi chân tôi.

Đây là một bó cành khô. Nhìn vẻ ngoài thì chúng trơ ì giống như đất; nếu bạn để yên chúng ở đó, chúng sẽ trở thành đất. Thế nhưng chúng lại chứa đựng bên trong mình một thứ ẩn nhiệt mà chúng đã hấp thu được từ mặt trời. Hãy đưa lại gần chúng đóm lửa nhỏ bé nhất, bạn sẽ sớm có được một lò lửa cháy tí tách. Chỉ cần làm một việc là đập cửa mà đánh thức tù nhân dậy.

Có nghĩa là cần phải có một kiểu dạng khởi động để đánh thức niềm vui. Lúc đứa bé cười lần đầu, tiếng cười của nó không biểu đạt điều gì hết cả; nó cười không phải vì nó thấy hạnh phúc; tôi còn sẵn sàng nói nó thấy hạnh phúc vì đã cười; nó thấy thích cười, giống như nó thấy thích ăn; nhưng trước hết nó phải ăn cái đã. Điều này không chỉ đúng đối với tiếng cười; ta cũng cần lời lẽ để biết được những gì ta nghĩ. Cô độc thì ta không thể là chính mình. Những kẻ ngờ nghệch hay thích giảng đạo đức nói rằng yêu nghĩa là quên mình; quan điểm đó thật quá sức đơn giản; càng thoát ra khỏi con người mình thì ta càng là chính mình; ta cũng sẽ cảm thấy rõ hơn là mình đang sống nhờ thế. Đừng để gỗ của bạn mục đi dưới hầm nhà bạn.

27 tháng Chạp 1907