Oscar Wao và văn chương phì nộn

Những đổi thay vô vàn của thế giới khúc xạ vào văn chương của ngày hôm nay như thế nào? Mấy quyển tiểu thuyết xuất chúng nhất của một thế hệ nhà văn mới dường như đang tìm cách tiết lộ cái điều quan yếu này, dù là theo một cách thức vô cùng khó nắm bắt. “Cuộc đời ngắn ngủi và lạ kỳ của Oscar Wao” (Junot Diáz, Nguyễn Thị Hải Hà dịch, Youbooks & NXB Văn hóa Sài Gòn) mang một cái nhan đề có tính cách hiện tượng: dòng văn chương này “ngắn ngủi” và “lạ kỳ”.

Xếp cùng “Oscar Wao”, cuốn tiểu thuyết về các nhân vật Cộng hòa Dominic sống tại Mỹ, có thể kể vài ba tác phẩm cùng được viết ra bởi các nhà văn tương đối cùng thế hệ với Diáz, và tất cả đều thành công vang dội: “Cọp trắng” của Aravind Adiga, “Cộng hòa phi lý” của Gary Shteyngart và tiểu thuyết còn chưa được dịch ra tiếng Việt có tên “Everything Is Illuminated” của Jonathan Safran Foer. “Cọp trắng” từng nhận giải thưởng Booker danh giá, “Oscar Wao” thì gánh trên vai giải Pulitzer không hề thua kém về uy tín, còn “Cộng hòa phi lý” lẫn “Everything Is Illuminated” đều là những sản phẩm giành được cả thắng lợi về phê bình lẫn thắng lợi về doanh thu.

Bốn cuốn tiểu thuyết trên rất giống nhau, chúng gợi lên một tâm thức chung, mà trước hết là một hoàn cảnh của sự cọ xát vừa quyết liệt vừa dai dẳng về văn hóa và gốc tích con người. Ngoài “Cọp trắng” không thật rõ về hành trình truy tìm nguồn gốc, “Everything Is Illuminated” là một cuộc truy vấn gốc gác Ukraine của nhân vật chính, còn “Cộng hòa phi lý” và “Oscar Wao” đều miêu tả sự đụng độ giữa một nền văn hóa khác và nền văn hóa Mỹ: nước Nga trong “Cộng hòa phi lý” và Cộng hòa Dominic trong “Oscar Wao”.

Cả bốn tiểu thuyết đều rất kỳ khôi, với các nhân vật chính đậm đặc tính “grotesque”, rất nhiều đoạn như thể phình to, trào ra khỏi sự tao nhã văn chương để chui rúc vào những xó xỉnh xấu xí, hôi thối. Những nhân vật rất béo, rất xấu (trong “Cộng hòa phi lý” và trong “Oscar Wao”) thi đua về độ thô kệch với nhân vật rất ác, rất mưu mô (trong “Cọp trắng”), về bản chất là một tên tội phạm không biết đến ăn năn hối hận. Những tiểu thuyết này đều cố làm ra vẻ vui tươi, rất nhiều tiếng cười, những mẩu chuyện hài lắm lúc cũng có duyên, nhưng về bản chất chúng đều buồn nẫu ruột, đều lấy cái cười nhếch mép và sự mỉa mai chua cay vụng về trét lên trên sự nhàm chán kinh người của kiếp sống, đặc biệt lại thường là những kiếp sống lạc lõng co cứng. Các chàng Borat lặc lè đi qua trước đám đông độc giả mong gây cười, nhưng những người đa cảm thậm chí còn có thể khóc trước cảnh tượng ấy.

Dường như có một “nhu cầu thời đại” đối với kiểu văn chương “phì nộn” như thế này, một thứ văn chương hòa trộn lịch sử và hiện đại, nối liền những đứt đoạn và chia cắt về địa lý cũng như thời gian trên một mặt phẳng rất không đồng nhất về chất liệu. Như thể tồn tại nỗ lực của văn chương một thế hệ nhà văn mới tìm cách nắm bắt thực tại của di cư, thể hiện một cách thức khác hẳn so với những nhà văn lớp trước cũng đã đào xới không ngừng thân phận và tình thế nhập cư.

Junot Diáz và các nhà văn cùng thế hệ đã khác Saul Bellow, Isaac Singer, Wladimir Nabokov hay Witold Gombrowicz lắm rồi. Không còn là một ý hướng áp đặt những cái nhìn thiên tài rọi xuống cái trải nghiệm vừa phấn khích vừa đau lòng của sự rời bỏ quê hương, mà dường như ngay từ đầu sự quy thuận với các nhà văn trẻ đã là một đặc điểm chung, và họ cứ loay hoay với các câu hỏi về gốc gác như chơi nghịch với mấy câu hỏi tu từ. Nếu vị thánh văn chương bảo trợ các nhà văn thế hệ trước là Cervantes, giúp họ sản sinh ra các Don Kihote kiêu hãnh dấn thân vào thế giới lạ lẫm, thì hẳn vị thánh mới lại là Gogol, nhà văn của nghịch dị và kỳ quặc; các nhà văn như Junot Diáz, nhất là Shteyngart, bước ra từ cái bóng của nhà văn Nga xa xôi.

Cái nhìn của các nhà văn này “pop” hơn nhiều, mất đi rất nhiều tính chất thượng lưu, kiêu hãnh, nhưng lại đặc biệt vượt trội về mức độ “cay đắng cụ thể”, cũng như những gì trực tiếp động chạm tới cơ thể con người, cơ thể của mỗi cá nhân ở vào cái hoàn cảnh trớ trêu của thiên đường không tưởng về đa chủng tộc và đa văn hóa.

Và một đặc điểm cuối cùng: cả mấy cuốn tiểu thuyết này đều xuất chúng về mặt văn chương ở đoạn đầu, rồi nhanh chóng đuối hẳn đi ở những đoạn sau, chúng “kỳ lạ”, nhưng “ngắn ngủi”.

Nhị Linh

----------------

Bản dịch tiếng Việt Oscar Wao rất nhiều chỗ cần chỉnh sửa mạnh tay về câu cú, cách dùng từ. Nó cũng có lỗi “độc giả văn học”: ở một chỗ nào đấy trong 200 trang đầu, Junot Diáz nhắc tới một cuốn sách (dòng văn học thiếu nhi, dòng sách mà nhân vật chính say mê), tên là Watership Down, tức là đây. Bản dịch mở ngoặc ngay sau cái nhan đề, viết “Đắm tàu”. Hic hic, tàu nào? Bản dịch tiếng Việt của Watership Down là đây. Tôi có tham gia việc đặt tên cho bản dịch này. Tôi cũng thấy các bác ít chịu quan tâm đến văn học thiếu nhi, coi nó là vớ vẩn. Walter Benjamin từng là một chuyên gia cực oách về văn học cho trẻ con đấy :d