Levi và Kertész

Primo Levi và Kertész Imre đều đã qua Auschwitz, và đều vào Lager (Konzentrationslager) ở giai đoạn 1943-1944, nghĩa là gần với đoạn kết của "Final Solution" (những người vào trại từ đầu không biết tổng cộng còn sống được bao nhiêu), nhưng Levi ở luôn Auschwitz (Auschwitz-Monowitz) còn Kertész sau Auschwitz còn bị chuyển sang Buchenwald (thật ra theo các miêu tả thì Buchenwald là một cơ may của người Do Thái, nếu so với Auschwitz), chuyển tiếp đến một trại nhỏ nữa là Zeitz, và cuối cùng quay trở lại Buchenwald.

Levi và Kertész đều "may mắn": điều này là chắc chắn, không một người Do Thái nào còn sống sót sau Lager (nhan đề phiên bản tiếng Anh in tại Mỹ của Se questo e un uomo là Survival in Auschwitz) mà không may mắn, may mắn cộng với một thể lực ít nhất là trên trung bình, cộng thêm nữa là tài xoay xở, hay nói thẳng ra là thành thạo các thủ đoạn. Quốc tịch cũng quyết định một phần số phận của từng người: là người Ý, Levi bị động đến rất sớm, còn người Hung là một trong những đợt vét cuối cùng của Đức Quốc xã, cái "Aktion Hungary" nổi tiếng, được miêu tả rất chi tiết trong... thôi... để cho ai quan tâm tự tìm hiểu.

Nhưng Se questo e un uomo và Sorstalanság (bản dịch tiếng Anh phổ biến hơn cả là Fateless của Tim Wilkinson) khác nhau về cơ bản, ở điểm nhìn và ở viễn tượng của hư cấu.

Khi vào trại tập trung, Levi đã ở độ tuổi trưởng thành (sinh năm 1919), và coi như là đã biết mọi thứ, biết về số phận của mình. Giọng văn của Se questo e un uomo đích xác là giọng văn của một "rapporto" (báo cáo) như người ta vẫn gọi nó. Trong khi đó, Kertész mới mười bốn tuổi, và chỉ nhờ vào may mắn ở thời điểm bác sĩ trại chọn người (hai đến ba giây để bác sĩ nhìn từng người tù mới đến trên cái bãi ngay ở nhà ga), trước đó được vài người tù cũ tốt bụng khuyên là phải khai mình đã mười sáu tuổi, mới không bị nhét thẳng vào Lò thiêu, ngay lập tức.

Levi sẽ dựa vào một đời sống tinh thần trí thức, với Dante, với Homer, để mà sống, còn Kertész, điều này thật cay đắng, dựa chính vào nỗi háo hức của một đứa bé chưa đủ lớn. Kertész choáng ngợp trước vẻ đẹp của người lính Đức, của sĩ quan Đức, bác sĩ Đức; giống như là một người trở thành nạn nhân của chính người mà mình hâm mộ. Những gì Kertész nhận ra vừa mang tính chất tiệm tiến thông thường: nhận ra mình phải đi giày đế gỗ, phải ăn một món xúp kinh hoàng mà lần đầu tiên Kertész đã đổ ngay đi, nhưng cũng là một nhận thức tổng thể, ngay lập tức, toàn diện: ngày đầu tiên, nhìn thấy ống khói phun khói lên trời, đi kèm với cái mùi ấy, Kertész đã hiểu ngay lập tức người ta đang làm gì. Người Do Thái không có số phận ở Lager, nhưng Kertész cũng không đi vào con đường miêu tả những người lính và những người tù như các cỗ máy. Điều này có lẽ làm cho Sorstalanság khác biệt. Và Kertész còn nhận ra, ngay cả ở Auschwitz con người ta cũng có thể buồn chán.

Những người Do Thái ở trại đều mơ thấy một giấc mơ giống nhau: cả Levi và Kertész cùng nhấn mạnh ai ai rồi cũng đến lúc mơ đi mơ lại là mình được về nhà. Kertész thì hiểu ra thêm nữa: nhớ về những ngày tháng cũ, thì tốt nhất đừng nhớ những ngày hạnh phúc, vì chúng quá đẹp, chỉ nên khiêm tốn mà nhớ những ngày vừa phải, những ngày xấu xấu một chút mà thôi.

Trong tiểu thuyết-báo cáo của mình, nhân vật chính của Primo Levi vẫn là Primo Levi, còn nhân vật chính trong tiểu thuyết của Kertész Imre thì tên khác (tên nhiều ký tự đặc biệt kiểu Hung, ngại paste quá).