Kundera và tôi

Giờ đây, khi Kundera đã quen thuộc, thậm chí quá quen thuộc ở đây (trong cuộc phổ biến hơi có chút tràn lan ấy, tất nhiên có phần đóng góp của tôi, một phần đóng góp không đáng kể), một vài điều nên được nói.

Tôi từng nói đến cái sự thể, trí thức Việt Nam nhất loạt tỏ ra sùng mộ và rất hiểu văn chương Milan Kundera, nhưng điều này hết sức đáng ngờ: một người rành Kundera không tương thích với hình ảnh ai đó lao theo ủng hộ những cuộc cách mạng, dẫu có là bất kỳ cuộc cách mạng nào, nhân danh bất cứ điều tốt đẹp nào. Như vậy là một sự phản bội (Les Testaments trahis etc.), là hoàn toàn không hiểu. Ở trong riêng câu chuyện này, tôi cũng hiểu, ở Việt Nam, trí thức nhiều thế hệ đã lờ đi rất nhiều thứ: ta có Voltaire, Diderot và Rousseau (hết sức được hâm mộ; điều này không khó hiểu, vì tôi cũng chính là một người cực kỳ hâm mộ Rousseau - tôi sẽ sớm quay trở lại với Rousseau), nhưng lại không có phần đối lập (về mặt tư tưởng) của cả một phả hệ những Rivarol, Bossuet, Chateaubriand, và nhất là hai nhân vật này: Joseph de Maistre và Charles Baudelaire. Cũng như ở mọi lĩnh vực, mọi thứ gì du nhập từ bên ngoài vào Việt Nam đều chịu một sự biến dạng lớn, mà biểu hiện biến dạng cơ bản nhất, thấy ở mọi nơi, là cắt đi một nửa (và điều đáng mỉa mai nhất nằm ở chỗ: một nửa bị cắt đi đó, rất có thể, mới là nửa kiệt xuất hơn nhiều; ví dụ gần đây: Thomas Hobbes và John Locke, và thêm một nữa: Alexis de Tocqueville; tôi sẽ nhanh chóng quay trở lại với Tocqueville, đề tài mà tôi cực kỳ thích).

Càng ngày, đối với riêng tôi, Kundera càng vượt ra khỏi địa hạt tiểu thuyết hay tiểu luận (cho dù tôi đã học được vô khối thứ từ những cuốn sách của Kundera), mà còn hơn thế nữa, Kundera là người xếp hạng giá trị rất đáng tin cậy, một trong những bảng xếp hạng đáng tin cậy nhất mà con người có thể có. Sau Bakhtine, lại thêm một lần nữa, có một người nước ngoài dạy cho người Pháp đọc Rabelais thì phải như thế nào. Nhưng, điều trớ trêu là, người Pháp được hưởng rất nhiều từ những người nước ngoài, thì chính họ lại không hiểu được những người ấy; ta có ví dụ điển hình là Cioran (chính là người dạy phải đọc de Maistre như thế nào), ta có Witold Gombrowicz (người cho thấy tầm vóc vĩ đại của Kafka có thể được lặp lại theo một cách thức quái dị như thế nào; Kundera từng thể hiện sự phật ý to lớn vì có ông bạn người Pháp chẳng hiểu gì Gombrowicz) và ta có Milan Kundera (biểu hiện của sự không hiểu này nằm ở chỗ: tác phẩm của Kundera chỉ tập hợp được xung quanh chúng một số nhà phê bình Pháp không thực sự xuất sắc; thế mà ông ấy đã dạy bao nhiêu điều cho trí tuệ Pháp, kể từ thập niên 70 trở đi).

Cũng có lúc Kundera nhầm. Trước đây, đọc sát từng ấn bản tác phẩm của Kundera, theo dõi những thay đổi, chỉnh sửa theo các đời in, tôi đã chứng kiến (tôi là người duy nhất nhận ra điều đó; giáo sư hướng dẫn tôi công nhận đây là phát hiện lớn) Kundera xóa bỏ nhiều đoạn ca ngợi một số nhà văn trước đây ông từng viết. Điển hình hơn hết là trường hợp liên quan đến Philippe Sollers. Đó là một cú thiên tài của Kundera: quả thật, văn chương Philippe Sollers không lớn đến mức đó. Có nhầm và đã sửa.

Nhưng cũng chính tôi, điều này thì rất gần đây, nhận ra một nhầm lẫn về xác định giá trị trong cách nhìn của Kundera. Kundera vẫn có một chỗ sai không nhỏ, nhưng sau khi nhìn nhận lại thật cẩn thận, tôi thấy nhầm lẫn ấy không đủ sức đánh bật Kundera khỏi danh sách rất ít người đánh giá cái gì cũng đúng. Tuy nhiên, sai lầm này đã khiến bộ ba đáng tin cậy tuyệt vời của riêng tôi giờ chỉ còn lại hai nhân vật: Cioran và Thomas Bernhard, không còn Milan Kundera nữa. Tôi sẽ sớm quay trở lại với các bảng xếp hạng (bảng Phong Thần) này, hiện tượng kỳ thú thuộc hạng nhất của sự đọc.

Kundera, với tôi, là một phát hiện ngây ngất. Lang thang mãi trong một cái thư viện Hà Nội kể từ năm mười bốn tuổi, một thời gian ngắn sau đó tôi phát hiện La Vie est ailleurs: tôi sẵn sàng nhận đây chính là cuốn tiểu thuyết đọc bằng tiếng Pháp đầu tiên của tôi, thực sự đọc, từ đầu đến cuối, từ cuối lên đầu, làm tôi rùng mình, làm tôi lạnh gáy, làm tôi cháy, và làm mắt tôi nhìn thấy không biết bao nhiêu pháo hoa. Đó là cuốn tiểu thuyết nói cho tôi về số phận của các nhà thơ, trong đó có những thần tượng từ trước của tôi, Pushkin và Lermontov, nhưng có thêm nhiều người nữa mà tôi chưa từng biết; đó cũng là lần đầu tiên tôi bắt gặp cái tên Hus và Bruno, những đám cháy da thịt người sẽ còn làm tôi nghĩ đến suốt nhiều năm sau này, kể cả bây giờ. Và nhất là: cuộc sống thì ở chỗ khác, cuộc sống thì không thể ở đây được.

Kể từ đó, không có gì của Kundera mà tôi chưa từng đọc, kể cả các vở kịch, kể cả những bài báo, kể cả những cuốn sách mà đọc xong tôi thấy thật là tệ (tất nhiên là tệ so với bản thân Kundera thôi; tôi sẽ thấy lầm lỗi khủng khiếp về đánh giá ở bất kỳ ai coi La Fête de l’insignifiance là một cuốn sách kém; nhân tiện: ở cuốn sách này, chẳng có gì là “lễ hội” và “vô nghĩa” hết, nó nói một chuyện khác hẳn đấy).

Kundera dạy cho tôi nhiều thứ, nhiều khủng khiếp, có lẽ là món nợ văn chương lớn nhất ở riêng mình tôi, và đặc biệt là sự nhẹ. Nhẹ chính là món quà lớn nhất, đặc biệt nhất mà Kundera dành cho tôi, qua rất nhiều năm tháng, ông ấy kiên nhẫn giải thích với tôi nhẹ nghĩa là gì, nhẹ để làm gì, và tại sao nhất thiết phải nhẹ.

Tất nhiên, ở địa hạt này, tôi học được từ nhiều người khác nữa. Tôi học được từ Laurence Sterne, từ Cervantes, gần đây là từ Vargas Llosa. Và nhất là từ Italo Calvino, mà chương “Nhẹ” trong cuốn tiểu luận-bài giảng của ông ấy vẫn luôn luôn thì thầm với tôi, rằng nếu muốn chiến thắng con quái vật Gorgone, điều duy nhất cần thiết, giống như Persée, là phải nhẹ, phải nhìn vào nhân vật của Leopardi, hay Cosimo xứ MưaGiông. Nhẹ là cách thức duy nhất để chiến thắng trong cuộc đời, hoặc giả, chính xác hơn, để thất bại trong cuộc đời bằng vẻ đẹp: ở đây ta quay trở lại với Milan Kundera với cái ý tưởng theo đó cuộc đời, không thể khác, là một thất bại. Con người tồn tại là để thất bại mà thôi, trong vũ trụ này làm gì có thứ gì thảm hại như con người được nữa.

Tôi học được sự nhẹ từ các nhà văn nhiều bao nhiêu thì tôi học được điều đó nhiều tương đương từ một cái cây, một con chim, một buổi bình minh loang ánh hồng. Và nhất là tôi học được từ thơ ca (tôi đã đi đến được một niềm tin - conviction - không thể lay chuyển, là thơ không hề thuộc vào văn chương; thơ là một chuyện khác). Mới gần đây, có lẽ chính xác sau khi tôi đã có thể nhìn nhận được thơ của Đinh Hùng, tức là đã thực sự đi được vào cái hang sâu hút đầy hiểm họa mà thơ Đinh Hùng tạo ra, thì cánh cửa thơ mới chịu mở ra với tôi, như cửa vào Pháp Luật kiểu Kafka, như thể hạt mầm mà tôi gieo đã đợi suốt hai mươi năm mới chịu nảy, mặc cho mọi van xin, điên giận, thờ ơ, tức là mọi cung bậc cảm xúc mà tôi có thể có. Cách đây vài tuần, khi mà “Notes prises pour un oiseau” trong tập La Rage de l’expression của Francis Ponge mà tôi đã đọc hàng chục hàng trăm lần trong bao nhiêu năm nhưng không sao thâm nhập nổi, tới lúc bỗng nói với tôi, thì tôi hiểu mình đã được chấp nhận, sau một số thử thách nho nhỏ, giữa quãng đường đời.

Và, đâu là kiệt tác của Milan Kundera? Câu hỏi này động tới những gì là sâu thẳm nhất trong tâm hồn và văn chương mà Kundera tạo ra trong cuộc đời gần chín mươi năm của mình. Số một là Vô tri, và thứ hai là Điệu valse giã từ (thật ra tôi đặt tên bản dịch này là Điệu valse vĩnh biệt, đầy màu sắc Aragon, chính là người đỡ đầu cho Kundera, nhưng chẳng hiểu sao lại bị nhà xuất bản đổi mất). Điều tôi vừa nói không bao hàm ý những tiểu thuyết (và tiểu luận) khác của Kundera không xuất sắc. Nhưng chuyện là như thế: un fait est un fait.

Ở đây, cần phải nói thêm một điều: sự nhẹ ở trọng tâm văn nghiệp Kundera, sự nhẹ làm nên sức quyến rũ ngoạn mục của văn chương ấy, rất nghịch lý, lại nằm trong nhan đề một cuốn tiểu thuyết không thuộc hàng xuất sắc nhất: L’insoutenable légèreté de l’être. Trịnh Y Thư đã dịch nhan đề này sang tiếng Việt, một cái tên được đông đảo người Việt Nam cherish: Đời nhẹ khôn kham.

Nhưng, no offense, đây là một cách dịch hoàn toàn hỏng. Nó tệ hại vô cùng, và hé lộ sự thật là người dịch không hiểu một chút nào văn chương mà mình dịch. Giữa Trịnh Y Thư và tôi không hề có vấn đề gì, và chính Trịnh Y Thư gửi tặng cho tôi cuốn sách dịch ấy - tôi rất cảm ơn về điều này, nhưng tôi thấy nhất thiết phải nói: Trịnh Y Thư đã dịch Kundera mà còn không thèm tôn trọng một ý nguyện lớn của ông ấy, là chỉ được phép dịch tác phẩm của ông ấy từ tiếng Pháp.

Đó là một. Người ta có thể thấy Kundera và Nabokov tương đồng với nhau ở ý kiến rất chặt chẽ về dịch thuật. Nhưng không có gì khác nhau hơn thế: ở Nabokov (một người không hề nhẹ), đó là hệ quả tất yếu của tính chất quá chặt trong tâm lý, còn ở Kundera, cốt yếu của vấn đề nằm ở chỗ, ông ấy cần tách mình hoàn toàn khỏi tính chất Séc. Bởi vì nhất thiết phải thế.

Và thứ hai, L’insoutenable légèreté de l’être có một chủ âm (Kundera là một con người âm nhạc, ông ấy đặc biệt đặt trọng tâm vào nhạc trong mọi tác phẩm), đó chính là câu ngạn ngữ “Einmal ist keinmal”. Thế nhưng, Trịnh Y Thư dịch sai luôn chính cái câu quan trọng nhất, cái câu làm nên chủ đề cho cả cuốn tiểu thuyết.

Từ Kundera, tôi sẽ còn giữ mãi ý thức về sự nhẹ tuyệt đẹp ấy. Một thứ khác, chắc sẽ không giữ lâu được: hai chai rượu. Hai chai rượu có thể dùng để tưới (arroser) cho một bữa tiệc tuyệt đối vớ vẩn; bởi vì cuộc đời này có là gì đâu ngoài tiệc tùng và sự vớ vẩn.

PS. sau đây sẽ đến nhân vật nào? tôi cũng chưa biết, nhưng đã có cảm giác rất lớn đó sẽ phải là một nhà văn vô cùng cổ điển



Trần Bạch Lan và tôi
Bernhard và tôi
Italo Calvino: Những thành phố vô hình
Nhất Linh và tôi
Cioran và tôi
Báo chí Việt Nam và tôi