Ngày không tâm điểm

* Thật ra là tôi muốn nói "ngày không điểm tâm" cơ, nhưng lại sợ phàm phu tục tử quá, không tốt cho sự tiêu hóa :) Cái bài dưới đây các bác sẽ thấy khá là vui vẻ fun fun nhưng thật ra là một obituary đấy, như là một ghi nhận cho một thất bại, thuộc dạng sad but true.

* À mình xin được gửi lời phàn nàn đến bạn biên tập vẫn hay thập thò vào đây mỗi buổi sáng thay cho oánh răng (nhưng vẫn điểm tâm), bạn thiến hơi nhiều và đặt lại câu hơi nhiều của tớ nhá hehe.

Trinh thám là một thể loại kỳ lạ: người ta say mê nó và người ta cũng khinh thường nó. Được xếp vào loại “văn chương nhà ga” (sách bày bán ở ga tàu cho khách đi đường đọc giết thời gian), rồi vào thể loại “á văn học”, nhưng hình thức trinh thám lại được một nhà văn vĩ đại như Umberto Eco chọn cho các tác phẩm của mình, được lý thuyết gia cũng vĩ đại không kém Tzvetan Todorov chọn làm đề tài nghiên cứu; trong giai đoạn cuối đời, nhà văn lớn của Uruguay Juan Carlos Onetti chỉ mang lên giường bệnh của mình thuốc lá, rượu whisky và tiểu thuyết trinh thám.

Một thể loại hiện đại

Trinh thám (tiếng Anh là thriller, tiếng Pháp là polar, tiếng Đức là krimi) được coi là thể loại bắt nguồn từ các truyện ngắn của nhà văn Mỹ Edgar Poe, một người có ảnh hưởng rất lớn đến các nhà thơ Pháp quan trọng thuộc trường phái tượng trưng. Conan Doyle với loạt truyện về Sherlock Holmes cho đến nay vẫn quyến rũ người đọc, nhưng kể từ đó thể loại trinh thám đã đi theo hướng hiện đại hóa, có những bước phát triển đặc biệt, và không phải ngẫu nhiên khi Eco viết The Name of the Rose (ở Việt Nam từng có bản dịch mang tên Tên của đóa hồng) dưới hình thức điều tra tội phạm.

Hơn một trăm năm tồn tại, trinh thám phương Tây đã sản sinh vô vàn tác giả xuất sắc, và chưa bao giờ ngăn “trinh thám” của các hiệu sách lớn tại nhiều nước trên thế giới thiếu sách và thiếu người mua, trong đó không ít là fan hâm mộ nhiệt thành. Nhưng sự phát triển ấy cũng khiến cho bộ mặt của thể loại trinh thám thế giới khác đi rất nhiều.

Trước tiên là địa lý: ngày nay các trung tâm lớn của tiểu thuyết trinh thám chủ yếu tập trung ở các nước không hẳn là có nền văn học quá lớn, như Ailen hoặc Thụy Điển. Các nhà văn Mỹ thường bị chê là viết quá công thức và đi theo thị hiếu các bộ phim hành động của Hollywood. Tuy nhiên trong lịch sử, Raymond Chandler hay Patricia Highsmith từng là những tên tuổi không thể bỏ qua. Ngày nay nước Mỹ vẫn sản sinh được các nhà văn trinh thám nổi tiếng như Harlan Coben, Michael Connelly hay Dennis Lehane, nhưng phần sáng tạo nhất của trinh thám nằm ở những cái tên của châu Âu như Ian Rankin, Henning Mankell hay Stieg Larsson. Nước Pháp, sau thời kỳ thống trị của Georges Simenon và Jean-Patrick Manchette, gần như không có thêm gương mặt kiệt xuất nào nữa.

Những chuyển hóa

Điều đáng chú ý của trinh thám ngày nay là hiện tượng chơi đùa với thể loại, và những ranh giới ngày càng mờ đi giữa trinh thám và “văn học thông thường”. Ở những trường hợp đặc biệt, một số nhà văn thậm chí còn từ bỏ “văn học thông thường” để chuyển sang viết trinh thám. Ví dụ nổi tiếng nhất là John Banville (tác giả cuốn tiểu thuyết Biển đã được dịch sang tiếng Việt, nổi tiếng là một nhà văn “cao cấp”, “khó đọc”), gần đây bỗng ngừng viết những cuốn tiểu thuyết được giới phê bình kính nể nhưng bạn đọc ngại ngần để viết trinh thám. Một trường hợp nổi bật khác là Henning Mankell (tác giả của Tường lửa và Chậm một bước).

Nhưng thú vị hơn cả là nhiều nhà văn bước vào sự nghiệp văn chương với tư cách và danh hiệu của nhà văn chuyên viết trinh thám, rồi dần dà chất lượng tác phẩm khiến họ nghiễm nhiên “được chuyển lên” giá sách của “văn học cao cấp”. Rất khó nói liệu các nhà văn ấy có cảm thấy vinh dự hay không. Hai nhà văn ở vào hiện tượng này đã rất nổi tiếng ở Việt Nam là Daniel Pennac và Paul Auster.

Cách đây vài năm, ở Việt Nam một loạt tiểu thuyết của Daniel Pennac đã được dịch, như Cô gái trên thị trường văn chương, Bà tiên súng cạc bin, v.v… và gần đây hơn là Cún bụi đời hay Mắt sói. Chắc ít người biết rằng sau một thời gian chuyên viết sách cho thiếu nhi và khi ấy vẫn làm nghề dạy học, Pennac quyết định đi sâu hơn vào văn chương bằng ngả trinh thám. Năm 1985, ông đưa bản thảo một cuốn sách cho tủ sách trinh thám huyền thoại của Pháp mang tên Série Noire do Marcel Duhamel thành lập và có sự cộng tác của Picasso.

Tương tự, nhà văn nổi tiếng của Mỹ Paul Auster khi khởi đầu sự nghiệp (1979) đã ký bút danh Paul Benjamin để xuất bản một cuốn tiểu thuyết trinh thám (bị nhà xuất bản từ chối), và cho tới các tác phẩm như The New York Trilogy (ở Việt Nam được dịch thành Trần trụi với văn chương) ông vẫn được coi là nhà văn chuyên dòng trinh thám.

Những đường ranh giới mờ trở nên giống như một đặc điểm của thể loại trinh thám thế giới, nơi các tài năng văn chương có thể thoải mái chuyển từ bên này sang bên kia, mỗi lần chuyển hóa là một lần để lại những dấu vết không thể phai mờ. Dĩ nhiên lượng độc giả của Conan Doyle, Agatha Christie hay các nhà văn cổ điển khác vẫn rất đông đảo, nhưng Mo Hayder, Jean-Patrick Manchette hay Guillermo Martinez đã chứng tỏ rằng họ đủ sức đưa trinh thám đi rất xa khỏi cái bóng của các bậc tiền bối.

Trong bối cảnh nhộn nhịp ấy, khó mà không cảm thấy đôi chút ngậm ngùi cho thể loại trinh thám tại Việt Nam. Kể từ Phạm Cao Củng, truyện trinh thám Việt Nam vẫn ở nguyên tình trạng sơ khai, cái tình trạng mà một người từng nhận xét tếu táo, tuy hơi lỗ mãng nhưng cũng có phần đúng, là “thừa trinh thiếu thám”. Gần đây nhiều người tỏ ý vui mừng vì có một số nhà văn từ bỏ lối viết tác phẩm tuổi xanh để chuyển sang viết trinh thám, nhưng sau khi đọc tác phẩm của họ rồi, ta có thể đầy thiện chí mà nói họ rất nên quay trở lại mà tiếp tục dòng tác phẩm tuổi xanh sở trường.

Nhị Linh