Phạm Công Thiện về Hàn Mạc Tử

Năm kỷ niệm Hàn Mạc Tử này, cuối cùng tập Gái quê 1936 đã được phục hồi ở trạng thái tương đối gần ban đầu nhất.

Trước đây, tạp chí Văn dành cả số 179 để tưởng niệm Hàn Mạc Tử (trước đó, số 73-74 cũng đã mang tên Tưởng niệm Hàn-Mặc Tử), lấy tên chung là Viết về Hàn-Mặc Tử, với bài đầu tiên là “Đức tin trong hồn thơ Hàn-Mặc Tử” của Đặng Tiến. Dưới đây là bài viết ngắn của Phạm Công Thiện trên số báo ấy, không phải bài nổi tiếng gọi Hàn Mạc Tử là “phượng hoàng vỗ cánh” như nhiều người đã biết:

Một định mệnh tàn khốc theo riết bên mình: Hàn-Mặc Tử

Trong tất cả những thi hào văn sĩ lừng danh của toàn thể văn chương Việt Nam từ mấy ngàn năm nay, tôi không tìm được một người nào đã tác động một mảy may nào đến tâm hồn tôi cả - trừ ra Hàn-Mặc Tử. Nguyễn Du là một thi hào vĩ đại, tôi đã đọc đi đọc lại Nguyễn Du và nhìn nhận Nguyễn Du là vĩ đại, nhưng tôi không cần thứ vĩ đại ấy. Cái thứ vĩ đại ấy chẳng tác động gì đến đời sống u mê của tôi cả. Quách Tấn cũng vĩ đại, tôi kính trọng sự vĩ đại ấy, nhưng sự vĩ đại ấy làm lịch sử, vì đi ngược lại lịch sử, đạp trên đầu lịch sử hiện đại. Tôi chẳng bận tâm đến lịch sử. Thỉnh thoảng cũng bận tâm để chợt nhớ rằng mình là người Việt Nam. Vì tin chắc rằng người Việt Nam sẽ thắng, sẽ tiêu diệt tất cả những gì không phải là Việt Nam, người Việt Nam sẽ thắng, cho nên tôi không cần bận tâm đến vận mệnh của Việt Nam. Tôi có vận mệnh của riêng tôi. Người nào muốn lo đến vận mệnh của Việt Nam, thì cứ lo đến vận mệnh của Việt Nam. Tôi không hề biết ái quốc là cái gì. Tôi chỉ biết đến tôi và chỉ có tôi mới hiểu thế nào là con đường của Việt Nam. Trong tôi ngưng tụ lại tất cả tàn khốc của Việt Nam, tất cả mâu thuẫn, ích kỷ, tàn phá, kiêu hãnh, ngang tàng, kiêu ngạo, từ tốn, khoan dung, khôn ngoan, yếu đuối và cô độc. Dù trận chiến tranh ở Việt Nam có chấm dứt đi nữa thì trận chiến tranh trong tôi vẫn tiếp tục. Giống như nó vẫn tiếp tục trong tâm hồn của những thanh niên Việt Nam ra đời lúc chiến tranh Việt Nam vừa khởi phát và được ba mươi tuổi lúc chiến tranh bùng phát dữ dội lan rộng từ Việt Nam đến Hạ Lào. Chỉ có thanh niên Việt Nam nào từ ba mươi tuổi trở xuống mới hiểu nổi thơ của Hàn-Mặc Tử. Trận chiến tranh Việt Nam hiện nay chính là sự phóng đại của cơn bịnh hủi của Hàn-Mặc Tử. Chỉ có thi sĩ mới sống trước, sống tận bản thân tất cả những khả tính sắp hiện của vận mệnh dân tộc mình. Vận mệnh của Hàn-Mặc Tử đã báo trước vận mệnh của Việt Nam. Thơ của Hàn-Mặc Tử đã báo động cái gì rạn vỡ trong không khí quê hương. Không phải chỉ làm thơ với những danh từ và động từ chính trị mới nói được con đường đi của dân tộc. Nhiều khi nói ngược lại hay nói những cái gì khác, như dùng những tiếng kỳ cục như thượng thanh khí, vỡ lở, trăng, châu lệ, đê mê, hoa bắp lay, cứng tợ si, chưa bưa, dại khờ, gánh máu đi trong tuyết, bời bời ruột gan, ớn lạnh, vân vân. Nhiều khi ăn nói thê thảm điên dại như Hàn-Mặc Tử mà lại trỏ ngón tay vào đúng tim đen của vận mệnh Việt Nam và mở ra một người đi khác cho “sử linh tư tưởng” (chữ của Hàn-Mặc Tử). Người hiểu được thì hiểu ngay lập tức, không hiểu được thì vẫn không hiểu được. Định mệnh tàn khốc, nhưng không có thực, giống như cơn bệnh hủi chỉ là cơn bệnh tưởng tượng của mặt trời, do mặt trăng lường gạt.

Phạm Công Thiện

(ngoại ô Paris, mùa đông năm 1971)

(tạp chí Văn số 179, 1/6/1971, tr. 52-54)

-----------

Trong những gì người ta dùng để vinh danh Mạc Ngôn, tôi đặc biệt quan tâm đến cái so sánh Mạc Ngôn với Rabelais. Đây là một cliché biểu lộ dân phương Tây nắm bắt tinh thần của Mạc Ngôn hời hợt như thế nào. So sánh này đã tồn tại từ rất lâu, tôi nhớ cách đây cỡ phải gần chục năm rồi đã đọc một bài báo mang tên “Mo Yan: leur Rabelais” (Mạc Ngôn: Rabelais của họ) trên một tờ tạp chí văn học nào đó của Pháp; ngay lúc đó tôi đã thấy sự so sánh này thật là gượng gạo, bấp bênh, quàng xiên, vớ vội lấy một sự dễ dãi để diễn dịch một cái gì khác lạ. Chỉ có điều sự dễ dãi ấy hình như đã trở thành một trong những chỗ dựa quan trọng để người ta trao giải Nobel cho Mạc Ngôn.

Tôi không quan tâm xem Mạc Ngôn được Nobel Văn chương thì có xứng đáng hay không. Có thể Mạc Ngôn còn xứng đáng hơn thế nữa, trong kiểu riêng của mình. Nhưng đừng thuyết phục tôi Mạc Ngôn có thể so sánh với Rabelais. Hoặc giả Rabelais qua chuyển dịch thời gian đã trở nên vô cùng kệch cỡm. Câu bình luận của Ngải Vị Vị rất đúng: xứng đáng thì xứng đáng, nhưng bad taste. Điều này cũng cho thấy dân chống đối generous hơn rất nhiều so với những người như Mạc Ngôn.