Jul 15, 2015

Cioran và tôi

Borges, khi bình luận Kafka, đã nói một điều lóe chớp về các precursor, các tiền thân: Kafka tự chọn lấy các precursor của mình (tức là tưởng tượng ra chiều thời gian đảo ngược hẳn lại). Khó có thể nói hay hơn Borges ở lĩnh vực này. Thế nhưng vẫn có người nói còn hay hơn, ít nhất là không kém: Cioran bảo rằng viết không phải là để làm kinh thiên động địa người cùng thời hay hậu thế, mà viết là làm sao để các precursor của ta phải đỏ mặt xấu hổ.

Cioran viết về Borges thì ở đây.

Một câu hỏi cho các amateur: Cioran có bao giờ nhắc đến Marcel Proust không? Có, ít nhất là một lần; Cioran nói không phải T. S. Eliot tạo ra con người rỗng (hollow man), mà đó chính là Marcel Proust: làm sao con người không tuyệt đối rỗng sau khi đã tìm lại thời gian, sau kỳ Thời gian tìm thấy lại.

Những điều Cioran nói, đừng quá cố sức tìm cách trích dẫn, bản thân Cioran từng phát biểu, mọi suy nghĩ nếu muốn dùng lại đều phải viết lại, đừng dùng y nguyên, đừng trích dẫn y xì, vì khi ấy các suy nghĩ không còn giữ nguyên nghĩa nữa. Chính xác thì Cioran không nói về các precursor như tôi vừa trình bày, nhưng ý của Cioran là như vậy. Cioran không nói cho người ta các kiến thức, mà nói cách suy nghĩ. Kant nói gì, Hegel nói gì, Schopenhauer nói gì, thậm chí thực sự nói gì, thì quan trọng quái gì, quan trọng là họ đã nghĩ như thế nào mà lại nói thế, và quan trọng là những điều đó tác động đến ta hay không, tác động như thế nào.

Đọc Cioran, có một cách rất hấp dẫn là tìm xem Cioran viết gì về bất kỳ ai, vì cũng giống Borges, Cioran đọc tất cả mọi thứ. Tinh thần Mỹ Latinh của Borges và tinh thần Balkan của Cioran, đều là ngoại vực, bên lề và tà giáo (một trong những cuốn sách hiếm hoi viết cụ thể và bao quát về Cioran tên là Kẻ tà giáo, L’hérétique), những tinh thần nhai, nghiền, nuốt, khủng khiếp. Borges và Cioran là những đối lập của các trung tâm (Tây Âu và Mỹ) ngày càng trở nên nhợt nhạt hơn vì mất đi tỉ lệ tà giáo, mất đi những con người như Luther trước đây.

Cioran có bao giờ nhắc đến Kafka không? Kỳ lạ là hình như không bao giờ. Tôi chưa bao giờ thấy Cioran nói đến Kafka, trong tất cả mọi cuốn sách, tôi không tin là đã bỏ sót điều gì. Nhưng Cioran từng dành những trang vô cùng độc đáo để viết về Gogol, về Goethe, Beckett, Michaux và vô vàn những người khác. Lẽ ra Cioran phải viết về Kafka, nhưng lại không có. Khoảng trống này rất kỳ lạ, vì Cioran phải là người hiểu Kafka hơn cả, một cách độc đáo nhất, ít ra cũng phải bằng Borges. Cioran, Borges và Kafka, xét cho cùng, là cùng một trận đánh, là những bên lề rực sáng, đe dọa sáng hơn cả vùng trung tâm.

Mùa hè năm ấy, cùng một lúc tôi phát hiện hai điều: Cioran và làm tình trong bồn tắm. Lẽ dĩ nhiên, không phải làm tình trong bồn tắm với Cioran. Tôi bước vào mùa hè năm ấy mà không biết trước rằng đó sẽ là một mùa hè lịch sử, với cái nóng sẽ vật chết hàng chục nghìn người (trong đó không có tôi, tuy rằng xét theo nghĩa nào đó thì có lẽ tôi còn phải gánh chịu một thứ còn mạnh hơn cái chết). Có một lời hứa mơ hồ của một cô gái sẽ từ xa đến với tôi. Tôi bước vào những đợt nóng đầu tiên của mùa hè với một cuốn sách rất dày, in hơn chục tác phẩm của Cioran, mà thời điểm đó tôi còn chưa thực sự biết là ai.

Chắc hẳn những người bạn Rumani đã nhắc tới Cioran với tôi. Cùng khóa tôi có hai người Rumani, một có bộ râu rậm rất đặc trưng valaque, cặp mắt của nhà thông thái, với mọi hứa hẹn sẽ trở thành một chuyên gia latiniste nổi tiếng trong tương lai, người còn lại có bộ ngực còn hứa hẹn nhiều hơn, một bộ ngực nếu không có gì che lên sẽ chân thực là hai bầu vú Balkan rất căng thẳng. Nhưng chính chị gái của cô bé ngực to ấy, ngực không to bằng nhưng hiểu biết thì lớn hơn nhiều, lúc ấy đang làm thêm, giữ chân quản thủ của thư viện trường, một thư viện mênh mông gấp mấy lần cái thư viện mà Anatole France từng miêu tả trong Thiên thần nổi giận, mới là nhân vật chính: vừa gặp tôi, ngắm nghía thế nào đó, cô chị ấy (Maria), cặp mắt nổi bật hơn bộ ngực nhiều, bảo ngay là tôi phải đọc các nhà văn Rumani đi (vì thấy tôi có tâm hồn valaque?), đặc biệt là Horia, Thượng đế sinh ra ở nơi lưu đày, về nhà thơ La Mã Ovide, rồi Mircea Eliade mà mấy năm trước đây tôi hay nhắc đến; chắc trong nhóm tinh tú Rumani ấy có cả Cioran, tôi không nhớ rõ nữa, chỉ nhớ là trước khi nghỉ hè, trường đóng cửa, tôi đã vác từ thư viện theo cuốn tuyển tập Cioran. Nói cho đúng, những người bạn Rumani không chỉ mang tới cho tôi các tác giả cần phải đọc; G., một cô gái Rumani nồng nhiệt bỗng xuất hiện, từ đâu tôi không nhớ nữa, nhưng chúng tôi đã đi xem phim với nhau, và chỉ năm phút sau khi đèn tắt tôi đã cầm được tay cô ấy (đừng bắt tôi nói bất kỳ điều gì về bộ phim hôm ấy; tôi hoàn toàn không biết). Sau buổi chiếu phim, tôi đưa cô ấy về; thật kỳ cục, G. lại trọ ở Maison du Vietnam, tòa nhà xấu thảm hại của khu Cité U, chếch công viên Montsouris. Đứng dưới nhà, tất nhiên tôi hơi hoảng vì trong cái nhà này tôi có không ít người quen, chúng tôi nửa đùa nửa thật bàn nhau xem bây giờ có lên phòng cô ấy hay không. Có điều gì là cấm kỵ đâu, khi ấy là mùa xuân, chúng tôi cũng đều đang ở tuổi thanh xuân đẹp nhất và vụng về nhất.

Tôi có quyển sách có rất nhiều tác phẩm của Cioran để làm bầu bạn trong khoảng đầu hè, và tôi nhanh chóng nhận ra, ngoài rất nhiều sách mà tôi mang theo, quyển Cioran này là bầu bạn gắn bó với tôi hơn cả, và tôi cũng nhận ra (về sau) rằng mức độ nóng của mùa hè bên ngoài chẳng là gì so với độ nóng của Cioran. Đó là một văn chương triết học nóng bỏng. Ở tuổi hai mươi giống như tôi khi chạm trúng vào ông, Cioran, ở Sibiu, Rumani, viết Trên những đỉnh cao của niềm tuyệt vọng. Đó là cuốn sách về thiên đường, về cái chết. Mọi thứ gì của Cioran, độc đáo nhất, tinh túy nhất, đều đã nằm cả trong tác phẩm đầu tay sớm sủa này. Giai đoạn viết tiếng Rumani của Cioran kéo dài qua năm cuốn sách; nhìn vào thời kỳ này, ta hiểu về sau Cioran đã trở thành tà giáo đúng nghĩa chính bởi vì ban đầu lòng tín mộ của Cioran là hoàn toàn: năm cuốn sách này, về sau sẽ nổi tiếng nhất Hoàng hôn của các tư tưởng, nhưng Những giọt nước mắt của các vị thánh mới đặc biệt hay, ở đó Cioran trình bày mình đã suy nghĩ về các thánh như thế nào, “Cả đời mình tôi sẽ quẩn quanh bên cạnh các vị thánh”: trên đời chỉ có các vị thánh và bọn ngu mới đạt được đến một số cảnh giới; “Ở buổi Phán xử cuối cùng, người ta sẽ chỉ cân đong đo đếm những giọt nước mắt mà thôi”; một thời gian dài, Cioran bị ám ảnh sâu sắc bởi các thánh, nhất là các nữ thánh, Thérèse d’Avila, thánh Catherine lằng nhằng gì đó. Sau năm cuốn sách ấy (giống như năm quyển đầu của Cựu ước) là bắt đầu, từ năm 1949, giai đoạn viết tiếng Pháp, mà đầu tiên là Précis de décomposition, Cioran thực sự trở nên lấp lánh đen tà giáo.

Không một ai, kể cả Borges, tạo ra được những trang mang mật độ khủng khiếp đến thế về  những điều kỳ quái và mang truyền cảm hứng bất tuyệt. Milan Kundera và Linda Lê lẽ tất nhiên đã tìm thấy ở Cioran sự khích lệ to lớn chưa từng bao giờ có. Cioran thực sự là một ông thánh của nhóm nhỏ những người bên lề không bao giờ chịu suy nghĩ giống người khác và ý thức rõ ràng rằng viết là hành động xói mòn tuyệt đối.

Cioran dạy tôi rằng muốn suy nghĩ thì phải ở chiều ngang. Và qua rất nhiều điều không liền lạc với nhau, tôi hiểu ra ông ấy muốn dạy cho tôi một điều rất quan trọng: đọc có ba cấp độ, cấp độ một là đọc để biết những điều mình chưa biết, cấp độ hai là đọc để biết rằng những gì mình tưởng là đã biết hóa ra mình còn chưa biết, nhưng cấp độ ba mới là đỉnh cao, đọc là để biết rằng những gì mình tưởng còn chưa biết hóa ra mình đã biết rồi, chỉ là chưa bao giờ học được cách lôi nó ra từ sâu thẳm đâu đó bên trong con người bí ẩn muôn trùng, tức là bản thân chúng ta.

Những điều này, và rất nhiều điều nữa, phải nhiều năm về sau, với Cioran lúc nào cũng ở trong tầm với, nhiều đợt vứt bỏ hết để chỉ đọc ông ấy, tôi mới dần nhận ra.

Còn cái mùa hè đầu tiên, khi mọi sự bắt đầu ấy, lời hứa mơ hồ của cô gái cuối cùng đã được thực hiện. Cioran nhanh chóng bị xếp lại, vì cái bồn tắm hóa ra còn nóng bỏng hơn nhiều.

30 comments:

  1. Làm nhà phê bình văn học mà viết về những kỷ niệm cuả mình cũng viết không nên thân, đọc nghe khô khan, có âm hưởng cuả mấy cha viết comment bên Quán B. Chán Thật.
    ĐKM - Đời Khổ Mà, phải không?

    ReplyDelete
    Replies
    1. lộn áo rồi người ơi :p hiểu được tinh thần quán Bựa thì đã k cồng như này. chán là phải hehe

      Delete
    2. à b là bựa à cứ tưởng là bờ khác, chán thế

      Delete
  2. Bạn là người uyên bác và chân thật. Bạn gây cảm hứng cho tôi rất nhiều. Cảm ơn

    ReplyDelete
  3. Simic có 1 bài viết về Cioran, trên NYRB, nay được in trong Life of Images, tuyệt lắm. Sẽ giới thiệu trên TV.
    NQT

    ReplyDelete
    Replies
    1. Dear Bác Gấu,
      Tin Văn hay lắm, chắc có rất nhiều bạn đọc theo dõi và yêu thích. Mong bác đừng chửi thề, đừng gọi các nhà văn VC bằng từ miệt thị như "15 tên cuả Hội Nhà Thổ", etc. Để tránh cho các học sinh, sinh viên mới lớn hiểu lầm, có cảm tưởng "không ổn" về một nhà phê bình văn học, nổi tiếng cuả Miền Nam một thời.

      Bác viết, đại khái "tụi VC gọi lũ Ngụy là bọ". Đọc web nhiều thì sẽ biết không phải vậy, họ gọi "Ngụy" là "chó hoang", "bọn bán nước", "vị thế thấp", etc. trong khi miả mai thay Trung Cộng đang mua họ mà họ không dám từ chối, bởi vì họ đã trót mang ơn đồng chí giúp mình có được quyền lực.
      Sự nhân hậu và cảm động có lẽ nên giữ ở trong lòng, đừng lăn vào "cứu nguy"... văn chương nưã, bác Gấu ạ. Vô ích thôi, "giải ảo" mà có lợi cho họ thì họ sẽ tâng bốc Bác, không trúng ý họ thì họ cũng gọi... như trên.

      -- GC.

      Delete
    2. Giải thích thêm để bác cùng hiểu cách gọi cuả họ - dĩ nhiên là các nickname trên mạng- có lẽ phần lớn là CAM:

      "Chó hoang": chó thì để chỉ bảo vệ [nhà cưả, cộng đồngi, văn chương, whatever...]; "hoang" là wild hoang dã, có nghiã tự phát, không thuộc về một tổ chức hay chủ nào. Còn "Mèo" thì theo nghiã Wit, tinh tường, bảo vệ, bắt chuột, etc.

      Lướt web nhiều năm mới hiểu ra được đấy bác ạ. Vì bị chửi nhiều, nên họ xấu xa với chúng ta lắm. Cũng không sao, đại khái đó cũng chỉ là một cách khác so với "bọ" cuả Kafka, "bướm" cuả Gabo, no problem. It's not our problem, it's theirs. Ai chưa quen, đọc phải thì rất... uất, hehe... Nhưng đọc riết rồi sẽ thông cảm, dù có hơi chút buồn nôn, tại sao con người lại làm tổn thương các con vật dễ thương đến như vậy. Tóm lại, các bài cuả bác được bạn Du Mục edit rất hay, bác nhớ sớm xuát bản nhé. Ngoài ra, quên đi mấy cái vụ nhà thổ, VC hay mấy con vật ấy đi nhé. Kính chúc bác vui và mạnh khoẻ.

      -- GC

      Delete
  4. yeah, Simic, lại thêm một tà giáo nữa

    ReplyDelete
  5. Simic không đến tà giáo độ ấy, đặt cạnh những con người đó, em cảm thấy chỉ đượcThe world doesn't end là đậm đặc. Khi em tìm thấy Anathemas and Admirations trong một tiệm sách cũ ở BKK, em cũng chưa kịp biết Cioran là ai cả. Quá sức chịu đựng, dù mới chỉ đọc mỗi cuốn đó. Nhưng biết là sẽ.

    ReplyDelete
    Replies
    1. Anathemas and Admirations à, tên bản dịch tiếng Anh buồn cười nhỉ, đấy là quyển có bài viết về Borges đấy; đọc bài về Beckett đi, Beckett người ở song song với thời gian; bất ngờ nhất là Cioran có viết về Scott Fitzgerald, anh cũng mới đọc

      btw, Simic là một tà giáo rất đậm đấy chứ, nhưng thể hiện theo một cách khác

      Delete
    2. nghe đồn sau này, sau khi có giải thưởng to, Simic trở nên khác lắm. có lẽ em không quan tâm đủ tới ông ấy nữa.

      haha nghĩ phải mùa hè sau mới đọc Cioran mà, nhân cơn tuyệt vọng, lại ngồi search đây.
      ah, em nghĩ anh đúng đoạn trích dẫn:))

      Delete
    3. ah, một người nữa, với aphorisms, nhí nhảnh hơn, có nhắc về Cioran, Don Paterson. cuốn the book of shadows.

      Delete
    4. chậc :p

      Cioran cũng phát xít nốt đấy nhé

      Delete
  6. bài viết quá hay, kỉ niệm của anh cũng hay quá. vấn đề là bao giờ Cioran có mặt ở Việt Nam?

    ReplyDelete
    Replies
    1. chắc sẽ sớm thôi

      mừng quá, mãi mới có người chịu để í đến cái bồn tắm :p

      Delete
  7. Dear Bác Gấu,

    - "Sẽ cố bớt dần, nếu có thể, nhưng thường, còn do hoàn cảnh, tính khí khi về già …". Không phải "tính khí" cuả tuổi già đâu bác ạ, sự tiêm nhiễm cuả văn hoá "chat", "cool", "cute", "pop", etc. cuả internet đấy thôi. Nó vưà là một sự suy đồi, vưà là một hơi thở mới cuả... "thời đại chúng ta, thật là vẻ vang" đó thôi.

    - Bác viết ít, nhưng hay, đầy dấu ấn, "sense of art", thì cẩn trọng một chút cho lớp trẻ được nhờ chứ. "Too much leftist" đôi khi sẽ trở nên imbalanced, cho nên song song, chúng sẽ lại theo học thêm với "cánh hĩu", cho não bộ được... quân bình " :-)

    -- GC

    ReplyDelete
  8. GC và GCC: thật là một cuộc đàm đạo bổ ích trên "sân trung lập" :p

    ReplyDelete
    Replies
    1. Tuy Bác Gấu hay, nhưng không phải lúc nào cũng đúng. Bằng chứng? Nàng Fonda không hề là một con tắc kè để được yêu. Nàng đi từ thơ dại, nông nổi đến trưởng thành. Và đó là ở Mỹ - một câu chuyện cuả "tự do tư tưởng" cuả một cá nhân nổi tiếng. Ở Việt Nam, trong dân tộc Việt Nam, điều này làm sao có?
      Có một em lớn lên là đã thấy hai đầu đất nước choảng nhau, Bắc Kỷ đánh gục Nam Kỳ và ác như qủy. Em thấy ngay, làm gì có chuyện "lầm lỡ" như Fonda? Nhưng vì em vốn được răn dạy bằng "Lời ru bú mớm nâng niu... thương người như thương thân", "Hãy yêu nhau đi bên đời nguy khốn... cho gạch ngói có tin vui", nào là "Mẹ Âu Cơ đẻ ra trăm trứng... nghìn năm thương nhớ đất Thăng Long", etc. Em bằng tưởng bở, chào hết anh Thiện này đến em Ác khác "Bỏ qua đi, thương nhau đi", blah blah... Rồi, Bùm! nào là cà chua, gạch đá, chửi ruả ném vào Em và nhân loại hoan nghênh cho em vào inter-net, từ đó em chat thoải mái. Hay quá mà. Ở Việt Nam, hay Là Người Việt Nam, bạn không có quyền làm tắc kè, làm người thơ dại, hay Jane Fonda, hiệu chưa hở những anh chị từ hai phiá, người thì vưà giỏi vưà khùng đâm cùn nhụt, kẻ thì vưà ác, vưà ngu lại rất tham!??

      Dear Nhị Linh, hay là ta biến cái sân trung lập này thành sàn chứng khoán? ;-p Nói vui vậy thôi. Mình sẽ vĩnh viễn xa rời "cuộc vui chung" này đấy bạn ạ.

      -- GC

      Delete
  9. chả có cuộc vui chung nào hết

    không vui, không buồn, không tuyệt vọng, không lên đồng, thiện là ác mà ác cũng là thiện

    hành tẩu giang hồ bao nhiêu năm rồi mà bác vẫn chưa hiểu một số điều à, mà cũng có quá khó hiểu đâu?

    ReplyDelete
    Replies
    1. Tôi không là người hưởng ứng mấy cái "Không" mà bạn đã nói. Cũng không thích mấy cá "Là" mà bạn đánh đồng.
      Tôi không "hành tẩu giang hồ", tôi ở trong nhà cuả tôi thôi, cũng không cố "hiểu đời" nhiều; nó như một dòng sông trôi ngang nhà tôi như một tuồng ảo hoá...

      Xin cảm ơn đã cho mượn sàn trung lập nhiều nhe. Bạn là một người tài hoa và tâm thiện, cầu chúc an lành may mắn.
      -- GC

      Delete
  10. Ficciones của Borges đã được dịch ở Việt Nam chưa nhỉ ? :p

    ReplyDelete
  11. Hi NhiLinh, btw, would you please show me which online bookstores where I can buy eBook of all the books you introduced in this blog.
    It will be very helpful.
    - GC

    ReplyDelete
  12. Đoạn về 3 cấp độ đọc cực hay, chính xác quá đi mất.

    ReplyDelete
  13. nếu anh thấy bị khủng bố bằng❤️ thì cho vào spam/ trash gì cũng được hí hí

    ReplyDelete
  14. với cường độ cần (blog) anh để tựa như hiện giờ, nếu kéo dài 10 năm nữa nơi hẻo lánh em chắc lên đỉnh :D

    ReplyDelete
  15. thồi, đừng xự đừng nghĩ đừng động đậy gì, kẻo đang là năng lượng tốt lại trở thành năng lượng xấu thì khộ. Người duy mĩ cực đoan như em cay đắng ghét năng lượng, nhất lại là năng lượng xấu ha ha (dù em chả hiểu năng luợng xấu là gì, có liên quan liên đới gì đến einstein đến bom nguyên tử thảm họa nỗi đau nỗi tủi nhục etc nỗi của nhân loại hay hông:”))

    ReplyDelete