Jan 27, 2010

Émile Zola ở Việt Nam

Để cái title như thế cho nó giống tên luận án tiến sĩ :)

Nhân hôm trước nói chuyện với một bác về Émile Zola, tôi chợt nảy ra ý định xem xem chính xác thì ở Việt Nam đã có những gì của Zola rồi.

Trước tiên, để định vị Zola: Trong đây có tổng danh mục bộ tiểu thuyết lớn của Zola, bộ Les Rougon-Macquart (Gia đình Rougon-Macquart); trong đó cũng có luôn bảng phả hệ, cái hết sức quan trọng trong các saga. Sở dĩ có cái họ kép như vậy là vì bà tổ nhà này lấy hai chồng, ông Rougon thì căn cơ, chăm chỉ làm lụng, con cháu sau này có người làm tới chức bộ trưởng, khôn ngoan ranh ma, đầu cơ chính trị nhìn chung là đủ cả. Ông chồng thứ hai, Macquart thì du thủ du thực, con cháu sau này nhìn chung là tệ hại. Riêng bà tổ thì có chứng điên, sau này hậu duệ cũng có nhiều người điên. Đại khái ý tưởng chung của Zola là xây dựng một bộ tiểu thuyết nhằm chứng minh di truyền có vai trò lớn thế nào trong đời người (nhưng kết thúc khá tươi sáng, với nhân vật nhà khoa học Pascal bỏ thành thị về nông thôn sống với cây cỏ - tập 20 tức tập cuối). Giai đoạn của Zola cũng chính là giai đoạn “khoa học” đang thắng thế, ước vọng về tính chất khoa học đi cả vào trong sáng tác và phê bình văn học, thể hiện rõ nhất ở hai nhân vật rất được Việt Nam ưa chuộng: Taine và Brunetière.

Bộ sách này gồm 20 tập, viết trong vòng khoảng 20 năm, nghĩa là cứ khoảng một năm thì có một tập. Đề cương chi tiết được Zola lên ngay từ đầu, sau đó cứ thế mà thực hiện. Bối cảnh truyện trải rộng, nhưng tập trung ở Plassans, một biến thể của Aix-en-Provence, giống như Balzac luôn đưa thành phố quê hương Tours vào tác phẩm của mình.

Tất nhiên khi đi tìm danh mục sách của một tác giả nào đó thì, một cách tự nhiên, ta sẽ tra trong thư viện quốc gia. Sau đây là tất cả những gì tôi tìm thấy (đã sắp xếp lại theo trình tự xuất hiện trong bộ Les Rougon-Macquart).

+ Mồi ngon cho bầy sói : Tiểu thuyết / Emile Zola; Đinh Mạnh Thoại dịch theo bản tiếng Pháp. - Hải Phòng : Nxb. Hải Phòng, 1989. - 215tr ; 19cm
[La Curée]

+ Chinh phục Platxăng : Tiểu thuyết / Emile Zola; Nguyễn Thái Đông dịch từ nguyên bản tiếng Pháp. - Lâm Đồng : Sở Văn hoá thông tin Lâm Đồng, 1988. - 462tr ; 19cm
[La Conquête de Plassans]

+ Lỗi lầm của vị tu sĩ / Emile, Zola; Người dịch: Anh Trần. - Đồng Nai : Nxb. Đồng Nai, 1988. - 323 ; 19cm
[La Faute de l’abbé Mouret]

+ Quán rượu : Tiểu thuyết / Êmin Zôla; Hoàng Lâm dịch. - H. : Văn học, 1987. - 572tr. ; 19cm. - (Văn học hiện đại nước ngoài. Văn học Pháp)
[L’Assommoir]

+ Một trang tình sử : Tiểu thuyết / Emile Zola; Người dịch: Nguyễn Minh Nghiệm, Nguyễn Văn Sách. - Tp. Hồ Chí Minh : Văn nghệ Tp. Hồ Chí Minh, 1989. - 375tr ; 19cm
[Une page d’amour]

+ Hiệu hạnh phúc các bà : Tiểu thuyết / Emile Zola ; Người dịch: Đỗ Đức Dục. - Tp. Hồ Chí Minh : Nxb. Văn nghệ Tp. Hồ Chí Minh, 2001. - 618tr ; 19cm
[Au Bonheur des dames]

+ Nẩy mầm : Tiểu thuyết: hai tập / Êmilơ Zôla ; Huy Phương, Phạm Thuỷ Ba dịch. - H. : Văn học. - 19cm. - (Văn học cổ điển nước ngoài. Văn học Pháp). - 15000d. - 3000b, T.1. - 1995. - 495tr , T.2. - 1995. - 371tr
[Germinal]

+ Giấc mộng vàng : Tiểu thuyết / Emile Zola; Người dịch: Kim Thoa. - H : Pháp lý, 1989. - 187tr ; 19cm
Giấc mộng : Tiểu thuyết / Emile Zola; Mai Hương dịch từ nguyên bản tiếng Pháp; Huỳnh Lý hiệu đính. - Tp. Hồ Chí Minh : Nxb. Trẻ, 1989. - 205tr ; 19cm
[Le Rêve]

Nhận xét thứ nhất: Chưa bao giờ vấn đề dịch nguyên vẹn bộ sách Zola được đặt ra. Tập đầu, tập giải thích nguồn gốc gia đình Rougon-Macquart, chưa được dịch. Toàn bộ những gì đã dịch nằm lẻ tẻ trong bộ Les Rougon-Macquart, tất cả đều thuộc giai đoạn sau 1986. Có vẻ như Sài Gòn trước 1975 không hề dịch Zola, cũng như không dịch Flaubert. Điều này không tự nhiên lắm, vì trước 1945 nhiều người đã nhắc tới Zola (nhưng hình như cũng chưa có nguyên vẹn cuốn tiểu thuyết nào được dịch) và ngay đầu những năm 1940 Kiều Thanh Quế đã phân tích tính chất “tả thiệt xã hội” của Zola và xếp Vũ Trọng Phụng vào cùng dòng này.

Nhận xét thứ hai (và rất gay cấn :): Thư viện Quốc gia Việt Nam không đáng tin cậy. Danh mục sách của thư viện so với đống sách tôi thu thập được đã thiếu mất một quyển, là Nana, Hoàng Hữu Đản dịch, NXB Văn học, 1995. Nếu tôi nhớ không nhầm thì cả Tiền (L’Argent) lẫn Đất (La Terre) cũng đều đã được dịch, nhưng thông tin này chưa được kiểm chứng. Điều này (thư viện quốc gia thiếu tài liệu) thật ra ai làm nghiên cứu cũng đã biết từ lâu; tình trạng trầm trọng nhất có lẽ nằm ở lĩnh vực văn học, vì đây là lĩnh vực phức tạp hơn cả, nhiều sách vở hơn cả, và cũng gắn chặt với chính trị hơn cả.

Hệ quả của điều này là các nhà nghiên cứu Việt Nam phần lớn bị buộc phải trở thành nhà sưu tầm bất đắc dĩ. Nếu không thì coi như là không nghiên cứu. Công việc sưu tầm sách tuy có nhiều hứng thú nhưng cũng là một công việc mệt mỏi và tốn thời gian.

Nhận xét thứ ba (liên quan tới vấn đề phiên âm :): Vì có chút kinh nghiệm nên khi tra sách của Zola, tôi đã không chỉ tìm kiếm theo từ “Zola” (từ đây mà biết chắc Gianfranco Zola không viết quyển sách nào hehe) mà còn tra theo “Zôla” và “Dôla”; có tra như vậy thì mới ra được toàn bộ danh sách ở trên.

Như vậy, nếu thống nhất ngay từ đầu là chỉ viết tên Zola thành “Zola” thì tôi đã không phải mất công search đến ba lần. Đây chính là một trong các lý do khiến tôi luôn nghiêng về ủng hộ viết đúng tên gốc (hoặc ít ra là theo một cách thống nhất). Michel Houellebecq, chuyên gia đưa ra những chân lý kỳ quặc, từng viết đại ý sự cao quý thì nằm trong cái tivi, còn ở đây ta nên nói tính hợp lý nằm trong các search engin :)

Nhận xét thứ tư (đi liền với câu châm ngôn “có tìm có hơn”): Nhờ đi tìm nên tôi mới biết thêm hai điều: thứ nhất, quả thực Hiệu hạnh phúc các bà có hai tập, và tôi chỉ có tập một huhu. Quyển này tôi có và đọc từ hồi còn bé, đọc xong quyển mình có thì cứ tưởng là đã hết truyện rồi :) thứ hai, ở Việt Nam còn có dịch bài báo nổi tiếng “Tôi tố cáo” (J’accuse) in trên tờ L’Aurore mở màn cho một cuộc tranh đấu xung quanh vụ Dreyfus, khiến Zola phải đi đày (đúng hơn là đi trốn) sang Anh một thời gian và cũng là khởi sự tồn tại của từ “trí thức” (intellectuel) trong đời sống tinh thần của Pháp (từ này, cũng như những từ “dada”, “chủ nghĩa ấn tượng - impressionnisme” thoạt tiên được dùng với hàm nghĩa khá là miệt thị). Về lịch sử trí thức Pháp thế kỷ XX, ref. Michel Winock.

Nguyên văn phiếu tra của Thư viện Quốc gia:

“Tôi tố cáo / Êmin Dôla ; Lời bạt: Misenpolắc ; Người dịch: Lê Thu Thuỷ. - H. : Giáo dục, 1999. - 71tr : tranh vẽ ; 21cm”

Chỗ này thì phiên âm quá đáng, Misenpôlắc hẳn là Michel Polac.

Nhận xét cuối cùng: So sánh Émile Zola với Balzac chẳng hạn, có thể thấy rõ rằng xét về mặt tiếp nhận, ở Việt Nam Zola không có được vị thế lớn như Balzac, thậm chí có thể nói rằng công việc dịch Zola không được nghiêm túc cho lắm. Nhìn bìa những quyển sách đã in ở Việt Nam thì có cảm giác người ta coi Zola là một nhà văn tầm tầm, chuyên câu khách rẻ tiền.

Điều này thật là bất công, vì Zola chính là một trong vài nhà văn thành công nhất trong lịch sử văn học Pháp. Xếp ngang hàng với Zola về mặt danh tiếng và cả độc giả có lẽ chỉ có Guy de Maupassant. Cả hai ban đầu đều được xếp vào danh mục “tự nhiên chủ nghĩa”, nhưng nói vậy không đồng nghĩa với nhà văn tự nhiên chủ nghĩa nào cũng thành công dữ dội như Zola và Maupassant: chẳng hạn Henry Céard, và ngay cả Gustave Flaubert (yes, hồi đầu tiên cũng được xếp là nhà văn tự nhiên chủ nghĩa) cũng còn rất xa mới được vậy. Những quyển thành công nhất của bộ Les Rougon-Macquart (nhất là Nảy mầmQuán rượu, rồi Nana) in được tới quãng 200.000-300.000 bản, ước lượng ra bây giờ có lẽ phải tương đương với ngót hai triệu bản. Zola cực kỳ giàu có, còn Flaubert cả đời nghèo, làm “con gấu vùng Croisset”.

Zola chính là một trong những hiện tượng đầu tiên trong lịch sử về “nhà văn thành công”, khi khái niệm “nhà văn chuyên nghiệp” mới bắt đầu hình thành (ref.: Alain Viala).

Nếu biết sâu hơn một chút, thì Zola cũng có một nghiên cứu bằng tiếng Việt. Thư viện Quốc gia cũng ghi lại rõ ràng, gồm hai phiếu (tất nhiên là tôi biết trước rồi nên mới tra một choách là ra ngay):

Những sáng tạo và nghệ thuật tiểu thuyết của Emile zola : Luận án PTS KH ngữ văn: 5.04.03 / Lê Ngọc Tân. - H., 1996. - 196tr ; 32cm

Chủ nghĩa tự nhiên Zola và tiểu thuyết : Chuyên luận / Lê Ngọc Tân. - H. : Nxb. Hội Nhà văn, 2002. - 321tr ; 21cm
Đây là một luận án phó tiến sĩ (tức tiến sĩ) sau in thành sách, hình như do Phùng Văn Tửu hướng dẫn.

35 comments:

  1. Title này giống Mít Đặc ở cung trăng hơn!:)

    Search engine viết theo tiếng Pháp thì không có chữ e à?

    Lẽ nào Sài Gòn trước 75 không dịch Flaubert. Vậy thì quyển Bà Bovary nhà mình bỏ đi đâu?

    ReplyDelete
  2. Trên trang bìa của cuốn "Nảy mầm", tác giả được ghi là: Êmilơ Zôla. Cuốn sách viết về vùng mỏ này này làm mình ám ảnh bởi mùi thịt lớn rán với hành phi.

    ReplyDelete
  3. Các tìm tòi và nhận xét quý báu trong post này cũng đáng... tiến sĩ! :)) Thế mới là làm việc chứ. Very nice.

    @Goldmund: Đọc BD nhiều quá, thành ra viết engin như thế đấy.

    ReplyDelete
  4. ờ engine/engin :))

    Bà Bovary mà bác có hoặc là bản dịch Trọng Đức (Đỗ Đức Dục, nhân vật của Thanh Nghị và sau là của đảng Dân chủ) hoặc bản dịch của Bạch Năng Thi, đều 1976. Sài Gòn có một bản dịch-phóng tác của Công Tử Hà Đông Hoàng Hải Thủy, mang tên "Người vợ ngoại tình", Chiêu Dương, 1973. Không có quyển sách đó trong tay nhưng có miêu tả trong một tài liệu: "một tập sách mỏng, khổ nhỏ, chữ in to".

    ReplyDelete
  5. Quái, đồng hồ nhà NL sao giờ này đã 7 giờ sáng?

    ReplyDelete
  6. Bổ sung thêm một cuốn nữa của Zola đã được dịch là Thiếu phụ đam mê (Thérèse Raquin), Trần Hương Thư, NXB Phụ nữ.

    ReplyDelete
  7. Cái đó tôi có rồi, ngoài bộ "Rougon-Macquart", nguyên gốc là "Thérèse Raquin".

    ReplyDelete
  8. Hiệu Hạnh phúc các bà mình còn đủ hai tập, nhưng mà giấy đen kịt!

    ReplyDelete
  9. Giấy đen em cũng thích chị So ạ :)))

    ReplyDelete
  10. HHPCB mình có là Trọng Đức dịch; in năm 1986 kia.
    Hì, thế đổi bộ này lấy cuốn gì mà bạn KV nói xa nói gần ấy được không? mình cũng thích cuốn ấy.

    ReplyDelete
  11. Rồi ok, thế là thỏa thuận xong nhá.

    ReplyDelete
  12. Chết thật, giọng điệu "đổi chác" ngày càng thuần thục. Còn cần cuốn gì của bác Zôla, hay Dôla nữa thì cứ liệt kê ra luôn đi, ai có sẽ vác đến cho!

    @Chị So: chị nên nhắc bạn Nhị Linh là cuốn mà chị muốn có phải có chữ ký của tác giả nữa ạ!

    ReplyDelete
  13. Ừ, mình hù dọa tí mà nói cứng thế; cuốn Bovary mà mình từng có không biết ai dịch và in hồi nào, vì đã bị bán mất rồi:)

    ReplyDelete
  14. KHẩu phần dành cho chó (Pot-bouille, L.th. Phong Tuyết dịch 1990.)

    ReplyDelete
  15. Bà Bovari in năm 1978 do Bạch Năng Thi dịch.Mình mua từ hồi còn chợ sách Đặng thị Nhu đấy, hay là sách của Goldmund nhở :))
    QH: nhắc giùm chị, nhắc giùm chị em ơi.

    ReplyDelete
  16. Ừ nhỉ, tks, quên mất quyển cô Tuyết dịch đấy.

    Quyển của chị So mà có vẽ hình đàn kiến trôi qua phần còn lại của ngày thì đích thị là của bác GM rồi, thôi chị trả lại bác ấy nhân tiện làm một khoản xanh đỏ chuộc sách đi :)

    ReplyDelete
  17. bạn ơi, ko biết có thể mua được bộ sách ở đâu bạn nhỉ?

    ReplyDelete
  18. Nếu bạn muốn mua bộ tiếng Pháp thì nên sang Pháp mua :) Cầu kỳ thì lấy luôn bộ của La Pléiade, Gallimard, giới thiệu cực kỳ chi tiết, chú thích nhiều kinh hoàng.

    Sách tiếng Việt: ngoài "Thiếu phụ đam mê" và "Nana" tương đối dễ kiếm vì mới in, tất tật còn lại đều phải chịu khó lang thang mua sách cũ thôi.

    ReplyDelete
  19. Bác Houellebecq viết thật hay và phát biểu thật hay nhưng phim bác làm thì chán thật chán ạ. La possibilité d'une ile Nếu bác có tình cờ thấy đĩa thì cũng đừng xem :D BTW mừng tuổi Un roman francais sẽ về tới đầu tháng 3 bác nhé :D

    ReplyDelete
  20. Hê hê, hình như NL còn sót 1 bản dịch của Zola, mình không nhớ chính xác nhưng tựa đề hình như là "Mộng ban đầu" (có lẽ cũng dịch từ cuốn Le Rêve), bìa bản dịch này màu vàng có hình khuôn mặt một cô gái, in thời bao cấp. Tủ sách đang lộn xộn nên tìm chưa ra, tra trên mạng cũng không thấy. NL tìm kỹ lại tý nhá, nếu lục ra sớm sẽ cho NL xem hình. Kim

    ReplyDelete
  21. Hì, được bạn Kim vua sách miền Trung để ý giúp thì là nhất hạng rồi :)

    ReplyDelete
  22. Em xin xác nhận là Đất đã dc dịch rồi, em thấy ở nhà thày e, xin xỏ mãi mà ko dc :">

    ReplyDelete
  23. @ Thiên Minh:
    Bạn có thể cho mình biết về cuốn "Đất" dc ko? Mình đang cần thông tin về nxb, năm xb và dịch giả của cuốn đó!!!

    ReplyDelete
  24. Cám ơn chủ top nhé, mình mua cuốn Quán Rượu của Zola 10 năm nay rồi chưa đọc. Vừa rồi mới đọc thấy hay quá trời, ra các hiệu sách ng ta còn chả biết ông Zola là ai ;) ... Mình muốn mua thêm 2 cuốn Nẩy Mầm + NaNa nữa, bạn biết mua ở đâu chỉ mình với. Mình ở HN

    ReplyDelete
    Replies
    1. Quán rượu đúng là một trong những truyện hay nhất của bộ Les Rougon-Macquart, câu chuyện về Gervaise Macquart, tôi đọc lâu lắm rồi nhưng vẫn nhớ một câu, "Ở Paris sao nước lạnh thế".

      Nana thì chắc dễ tìm thôi, gần đây in cũng nhiều, "Nảy mầm" thì ngoài bản hai tập in cách đây chừng mười lăm năm tôi cũng không biết có thêm không.

      Bác tham khảo thêm:

      http://sachxua.net/forum/index.php/topic,6749.0.html

      và nếu muốn tìm sách thì cũng nên đăng ký nick bên đó rồi rình xem :)

      Delete
    2. Mình ko thể vào được trang sachxua ... load rất chậm, mình reg nick rồi mà ko thấy mail kick hoạt nữa huhu :-< (Mua_dem_hn)

      Delete
    3. bên đó dạo này đang bị virus, sửa mãi chưa được, bác đưa nick đăng ký đây, để tôi nhờ admin activate cho bác

      Delete
    4. nick mình là mua_dem_hn bạn ạ. Nhờ kích hoạt dùm mình với nhé. Thanks bác :x

      Delete
    5. đã xong bác nhé, bác vào thử xem :)

      Delete
    6. Mình vào được rồi, ơn trời, thấy có 1 cuốn NANA ... đang contact với chủ shop, ko biết mua được hem :P. Cám ơn bác nhiều nhiều :x (mua_dem_hn)

      Delete
  25. Bìa sách mà trông không "nghiêm túc cho lắm" thì thường do miền Nam phát hành ,
    E lại thấy sự vắng vẻ của Zola ở miền Nam là dễ hiểu nếu xét tới tình hình tái bản Vũ Trọng Phụng trước 1975 ,có lẽ cuốn được tái bản nhiều nhất lại là Lấy nhau vì tình ( chứ không phải Số đỏ) . Dù tạp chí Văn có 1 số tưởng niệm Vũ Trọng Phụng , nhưng kiệt tác Số đỏ chỉ được phát hiện lại ở miền Bắc sau này . Sự đọc Nam Cao ở SG trước 75 cũng diễn ra tương tự .

    ReplyDelete
  26. Xin hỏi, có bạn nào có quyển "Khẩu phần dành cho chó" của E. Zola không? Làm ơn bán lại cho mình được không? Mình đang đọc quyển này nhưng khi đi ngoài đường bị giật mất balo, mất luôn cả sách. Giờ đền... hu hu

    ReplyDelete
  27. Xin hỏi có bạn biết nơi bán sách "Hiệu hạnh phúc quý bà" của Zola không nhỉ? Làm ơn chỉ giúp mình với. Mình đang cấn gấp để chuẩn bị tài liệu phát biểu. Xin cảm ơn trước ạ…<3^^

    ReplyDelete
    Replies
    1. Cuốn này có trong thư viện cua trường Đại học khoa học xã hội và nhân văn ở Lý Tự trọng nhé. Mình có 2 tập luôn, giấy đen.

      Delete
  28. "Giấc mộng" còn có một bản là Mộng Ban Đầu do nxb Đồng tháp in năm 89 bác

    ReplyDelete