Phạm Xuân Ẩn (tiếp)

Cuốn sách xuất sắc nhất về Phạm Xuân Ẩn cho tới thời điểm này là của Thomas Bass, The Spy Who Loved Us. The Vietnam War and Pham Xuan An's Dangerous Game; để xuất hiện ở Việt Nam, cuốn sách đã phải mang cái tên lệch đi, Điệp viên Z21, Kẻ thù tuyệt vời của nước Mỹ.

Perfect Spy chứa đựng câu chuyện mà Phạm Xuân Ẩn muốn có; là một cuốn tiểu sử "chính thức", tác giả Larry Berman đã được Phạm Xuân Ẩn cung cấp một version "kiểu Phạm Xuân Ẩn" (kiểu Phạm Xuân Ẩn có lẽ then chốt nhất nằm ở chỗ: lúc nào cũng nói sự thật; kể cả khi cùng một lúc gửi báo cáo về Bắc Việt và viết bài cho Time, với cả hai bên Phạm Xuân Ẩn đều nói sự thật), một version hoàn hảo, nhưng đầy "mất mát". Trong những thứ quá mức phức tạp, hướng đến bức tranh chung hoàn hảo là một cách tốt nhất để hứng lấy những thất thoát to lớn.

Thomas Bass từng nhiều lúc không được phép gặp Phạm Xuân Ẩn, chắc hẳn vì Phạm Xuân Ẩn cũng nhận ra cách tiếp cận của Bass khác của Berman, version về cuộc đời ông sẽ không "hoàn hảo" như ông có thể làm được với Berman; trong cuốn sách, Bass cũng mấy lần ám chỉ Phạm Xuân Ẩn hoàn toàn hiểu cuộc chơi của mình với Bass, biết rằng đây sẽ là một câu chuyện "từ bên trong". Sự dai dẳng đầy tinh thần báo chí của Thomas Bass trong cuộc "đeo bám" Phạm Xuân Ẩn thật là đáng nói, đeo bám gần ở ngôi nhà lúc nào cũng loạn xạ tiếng chim hót, và cả đeo bám xa, với những chuyến đi, chẳng hạn như ra Côn Đảo.

Bass đặc biệt để ý đến những khoảnh khắc biến đổi của Phạm Xuân Ẩn, và luôn luôn tìm cách nắm bắt con người của Phạm Xuân Ẩn vào những lúc không ngờ nhất (ví dụ lúc Phạm Xuân Ẩn đứng trước bàn thờ); làm điều này hẳn là không dễ, vì Phạm Xuân Ẩn có một nguyên tắc trò chơi không hề đơn giản: không hề giả vờ hay đóng vai, mà thật như thế.

"Tôi tự hỏi hay là ánh mắt trách móc của người cha cũng làm cho ông thấy ngột ngạt khó thở" (tr.47).

Thomas Bass đặc biệt xuất sắc ở hai chỗ: tìm cách gắn kết Phạm Xuân Ẩn với một con người cũng hết sức phức tạp, không thể nắm bắt, là Graham Greene (Phạm Xuân Ẩn chưa từng gặp Greene, chỉ vài lần nhìn thấy Greene, và Phạm Xuân Ẩn cũng là chứng nhân tận mắt vụ nổ giữa trung tâm Sài Gòn, sự kiện xuất hiện trong The Quiet American).

Điều thứ hai là Bass đã phân tích rất thấu đáo Phạm Xuân Ẩn thời nhỏ và thời trẻ, với vai trò của những người gần gũi như ông thầy Trương Vĩnh Khánh, để chỉ ra một thay đổi về hệ hình ở người Việt Nam: lớp người trước Phạm Xuân Ẩn học qua Tàu để hiểu Pháp, yêu quý nhiều giá trị của Pháp để rồi đánh người Pháp, còn giờ đây là chuyện học từ người Pháp để hiểu người Mỹ, yêu quý nhiều giá trị của Mỹ để rồi đánh người Mỹ.

"Gia đình tôi lúc nào cũng có tinh thần yêu nước với khát vọng đánh đuổi người Pháp ra khỏi Việt Nam" (tr.37) (thế mà người cha của Phạm Xuân Ẩn lại là một công chức của nhà nước thuộc địa Pháp, một người vẽ bản đồ; kỹ năng bản đồ sau này sẽ giúp ích rất nhiều cho Phạm Xuân Ẩn).

"Ông Khánh và cậu học trò của mình dành hàng giờ trao đổi những câu chuyện đùa cợt và tếu táo về việc huấn luyện trong tương lai để Phạm Xuân Ẩn trở thành một tay gangster Mỹ" (tr.63).

Thomas Bass còn nhìn ra hình ảnh Tom Sawyer ở Phạm Xuân Ẩn hồi bé. Theo tôi, đây là một so sánh rất xuất sắc. Tom Sawyer và Tarzan lồng trong hình ảnh Phạm Xuân Ẩn, điều này giải thích cho rất nhiều điều, nhất là về khí chất một con người.

Rốt cuộc, trong ba cuốn sách quan trọng về Phạm Xuân Ẩn, cuốn của Berman, cuốn của Bass, và tiểu thuyết Thời gian của người của Nguyễn Khải (Phạm Xuân Ẩn là nhân vật Quân trong đó), cách tiếp cận của Nguyễn Khải lại là dở nhất: nổi bật trong cái nhìn của Nguyễn Khải là cơ chế này: khi người ta phải đóng giả cái gì đó quá nhiều, quá lâu, thì cái đóng giả như trở thành thực, bản ngã thật rất khó xuất hiện trở lại; hình như điều này chẳng có chút ăn nhậu nào tới Phạm Xuân Ẩn.