Những căn bếp

Trong những hoàn cảnh bi thảm, người ta làm gì? Một số nhà văn mang sứ mệnh miêu tả điều này. Những sứ mệnh văn chương có thể rất khác nhau, nhưng văn chương gắn liền với sứ mệnh. Bất kỳ văn chương nào, dẫu cho trông có hay ho, đẹp đẽ đến đâu, mà không chứa đựng sứ mệnh, đều đáng vứt đi. Thậm chí đó không phải là văn chương. Những thứ tuyệt đối không mang gờ ram trọng lượng nào của sứ mệnh đều là bong bóng xà phòng. Chắc phải đến hơn chín mươi chín phần trăm những thứ được viết ra và được gọi là văn chương là bong bóng xà phòng, một sự xúc phạm lớn lao đối với thế giới cây cối.

Svetlana Alexievitch mang một sứ mệnh rất rõ ràng:


để cho những người trong thế giới Xlavơ, những người rất bình thường, cất lên tiếng nói của mình, tiếng nói ấy có thể liên quan đến Tchernobyl nhưng cũng không nhất thiết, mà rộng lớn hơn, những giọng nói kể câu chuyện riêng của mình, xuyên suốt cả một thời đại. Một "nhân vật" của Alexievitch, trong một thể loại văn chương thuộc về riêng Alexievitch, có thể kể về ông bố từng đi lính, đánh nhau với quân Phần Lan; trong một trận chiến trên mặt sông đóng băng, pháo của bên Phần Lan làm sập băng và những người lính Nga rơi xuống sông; những bàn tay lính Phần Lan chìa ra cho họ, nhiều người không nắm lấy, để mình chìm xuống chết đuối, những người khác, trong đó có ông bố kia, bám lấy và được kéo lên bờ, rồi được lính Phần Lan đốt lửa sưởi ấm cho khỏi chết cóng; đến kỳ trao đổi tù binh, lính Phần Lan từ bên kia đi sang, ôm hôn cười đùa chào đồng đội, còn lính Nga bị đồng đội bên mình lùa thành hàng ngũ, sau đó bị thẩm vấn gắt gao, bị coi là phản bội tổ quốc; ông bố phải đi tù khổ sai làm đường sắt trong tuyết trắng suốt sáu năm, sau này mang một nỗi sợ kỳ quặc, không bao giờ dám giết một con vật nào, dẫu chỉ là một con gà. Lại có những người từng trải qua thời kỳ chủ nghĩa xã hội sụp đổ ở Liên Xô, tham gia đội quân hùng hậu bán hàng vặt ngoài đường, chủ yếu là cố sống cố chết mua mấy thứ đồ ăn trong cửa hàng rồi mang ra cách đó vài phố để bán.

Và nhất là những căn bếp. Một số nhà văn đặc biệt giỏi tìm ra những điểm mấu chốt trong cuộc sống của những người bình thường tại các thời điểm bi thảm. Alexievitch, trong Sự kết thúc của người đỏ (tức Thời second hand) gây rung động sâu sắc với những câu chuyện liên quan đến căn bếp trong các căn hộ của người Nga.

Viết về một quãng thời gian bi thảm khác, lần này là ở nước Đức, chính xác hơn nữa là Berlin, một nhà văn cũng có cái nhìn vừa đơn giản vừa thấu suốt và rung động về tình cảnh các cá nhân: trong Geschichte eines Deutschen (bản dịch tiếng Pháp theo sát nhan đề gốc: Histoire d'un Allemand. Souvenirs (1914-1933), tức là Chuyện một người Đức, còn bản tiếng Anh giật gân hơn: Defying Hitler: A Memoir), Sebastian Haffner mở đầu bằng câu "Tôi sẽ kể câu chuyện về một cuộc đấu tay đôi". Cuộc đấu tay đôi của Haffner là cuộc đấu một mất một còn giữa một bên là nhà nước quốc xã, "Reich", một bên là cá nhân đơn lẻ, vô danh, một cá nhân hết sức trung bình.

Bản thân Sebastian Haffner, lẽ dĩ nhiên, không phải là một "cá nhân trung bình". Đó là một nhà báo, một sử gia rất nổi tiếng, từng viết một khảo luận lừng danh về cuộc cách mạng Đức (một thất bại) hồi 1918-1919 (mở đầu bằng cách dẫn chiếu đến Kafka và Trước cửa Pháp luật). Nhưng trong Chuyện một người Đức, Haffner chọn cách nhìn từ phía đám đông vô danh. Trong cuốn sách, Haffner cho rằng người Đức giỏi rất nhiều thứ, nhưng đặc biệt kém trong chuyện tự tìm kiếm hạnh phúc cá nhân. Người Pháp thích ăn uống, tình ái, và họ hạnh phúc, người Anh thích thể thao và làm vườn, họ cũng hạnh phúc nốt, nhưng để cho một người Đức nhàn rỗi là anh ta sẽ không biết phải làm gì. Trong sách, đến đoạn sự vươn lên của Adolf Hitler, Haffner cũng nói ngay rằng mỗi người Đức đều đã ký một bản hợp đồng với quỷ. Một bản hợp đồng nho nhỏ thôi, nhưng vẫn là một bản hợp đồng với quỷ.

Và những điều này, không phải Sebastian Haffner viết về sau, mà viết ngay từ rất sớm, thời điểm Thế chiến thứ hai còn chưa thực sự nổ ra. Ngay từ đầu, Haffner đã hiểu cặn kẽ tình cảnh mà các cá nhân Đức rơi vào với sự trỗi dậy của Hitler, đã hiểu toàn bộ cơ chế hoạt động của tàn khốc, hèn nhát trộn lẫn với háo hức quỷ quái. Năm 1933, chỉ mấy tháng trước, đa số người Đức còn phản đối, không bỏ phiếu cho Hitler, thế mà Hitler rốt cuộc vẫn lên nắm quyền khi vài tháng kia qua đi.

Sebastian Haffner lên bảy tuổi thì Thế chiến thứ nhất nổ ra. "Phải nói rằng, đối với một đứa học trò Berlin, chiến tranh là một điều tuyệt đối phi thực tế: phi thực tế như một trò chơi." Thằng bé ấy xem bản đồ châu Âu: "tôi mơ hồ cảm thấy kinh hãi trước sự to lớn của nước Nga, nhưng cảm thấy nhẹ nhõm ngay khi biết được rằng để đổi lại dáng vẻ kỳ vĩ ấy, người Nga ngu xuẩn đến không tin nổi, rất bẩn thỉu và lại còn nốc vodka rõ lắm". Tên thật của Sebastian Haffner là Raimund Pretzel; năm 1938, Haffner lên đường sang Anh sống lưu vong, quyết định viết dưới bút danh để gia đình mình ở Đức không gặp nguy hiểm (bút danh này bao gồm một phần tên của Bach và phần còn lại rút từ tên một tác phẩm của Mozart - ta có thể nhớ đến Salman Rushdie khi quyết định chọn bút danh Joseph Anton). Ngay lập tức, Haffner viết Geschichte eines Deutschen nhưng không hề in. Bản thảo cứ thế nằm trong ngăn kéo bàn làm việc của Haffner rất nhiều năm, trong lúc ấy Haffner đã kịp trở thành một tác giả Đức vô cùng nổi tiếng. Năm 1999, sau khi Haffner qua đời, người ta mới phát hiện bản thảo và cuốn sách được in ra, rồi vài năm sau đó nữa chương thứ 25 được thay thế bằng một version mới tìm ra - chương 25 đặc biệt hay, câu chuyện về một người bạn Do Thái của Haffner tên là Landau, rời Berlin từ rất sớm cùng vị hôn thê, nhưng cô gái quay lại Đức không lâu sau đó vì không thể tiếp tục sống bên Thụy Sĩ. Bản thân Haffner sau này cũng sẽ sang Anh cùng vị hôn thê của mình (cũng là một người Do Thái) và cũng sẽ phải chịu cảnh sống vô cùng khó khăn.

Trong Chuyện một người Đức, Sebastian Haffner nói đến thái độ của người Đức ở ngoài đường: khi các toán SA diễu qua (thời điểm câu chuyện dừng lại là 1933, lúc ấy SA vẫn còn chiếm ưu thế, chưa đến kỳ thống trị của SS), một số người sẽ đứng lại và giơ tay chào (nếu ở đó mà không giơ tay chào theo đúng quy cách, các nhân viên SA sẽ ngay lập tức xông vào đánh), nhưng một số người khác sẽ nhanh chân lủi vào một cổng nhà gần đó để đỡ phải chào.

Haffner khi ấy là một nhân viên tòa án tập sự. Đoạn miêu tả tòa án bị đám SA xông vào, lôi những người Do Thái ra khỏi, là một kiệt tác. Một nhân viên cao cấp bị tống cổ đi, thế chỗ là một đảng viên nazi còn rất trẻ và vô cùng hăng hái; các nhân viên lớn tuổi ở đây thường xuyên tế nhị chỉnh nhân vật mới về các vấn đề liên quan đến luật pháp, vì đơn giản là đảng viên nazi không mấy thuộc luật. Đoạn cuối sách kể chuyện Haffner, cùng nhiều nhân viên tập sự khác, bị tập trung vào một trại để "huấn luyện". Câu chuyện nặng màu sắc chua chát: Haffner biết rằng mình chỉ làm vậy cho xong, để có thể thi lấy bằng, để rồi sau đó trốn ra nước ngoài (trong ý nghĩ của Haffner đó sẽ phải là Paris, nhưng rốt cuộc thì Haffner lại sang Anh), nhưng dẫu là thế nào, Haffner cũng đã cùng những người khác tập giơ tay chào "Heil Hitler" cho thật chuẩn, đã hát những bài hát vô cùng ngu xuẩn của đám SA. Hitler cần những cá nhân Đức nhỏ nhoi ký những mẩu hợp đồng với quỷ như thế.

Sebastian Haffner miêu tả các nhân viên SA thời ấy rất hay bất ngờ xuất hiện ở cửa các ngôi nhà để xét hỏi, lục soát. Với một người Đức "aryen" như Haffner, tụi SA xuất hiện ở cửa nhà như thế này gợi nhớ đến thân phận của chúng một thời gian không lâu trước đó: những kẻ được thuê mang đồ đến, có thể là rau củ quả, thịt hay thứ đồ uống nào đó, cục mịch và ngượng ngùng, gãi gãi tai nhận lấy mấy xu teng được chủ nhà hào phóng tặng cho.

Còn người Nga? Một "nhân vật" của Svetlana Alexievitch kể lại những câu chuyện liên quan chặt chẽ đến căn bếp: "Những căn bếp Nga... Những căn bếp xập xệ của các tòa nhà hồi thập niên 60, chín mét vuông [...] Ở chỗ chúng tôi, bếp không chỉ là nơi để nấu ăn, đó còn là phòng khách, phòng ăn, buồng làm việc và diễn đàn. Chỗ diễn ra những cuộc trị liệu tâm lý cho đám đông. Hồi thế kỷ XIX, văn hóa Nga sinh ra tại các điền sản quý tộc, còn vào thế kỷ XX, thì trong bếp. Perestroika cũng vậy. Thế hệ người Nga hồi thập niên 60 là thế hệ của những căn bếp. Cám ơn Khơ-rút-xốp! Chính vào thời của ông người ta rời khỏi các căn hộ quần cư và bắt đầu có bếp riêng, ở đó chúng tôi có thể phê phán chính quyền, và nhất là chúng tôi có thể không sợ nữa, bởi vì chúng tôi được ở giữa chúng tôi. Những ý tưởng và dự đồ kỳ ảo sinh ra trong các căn bếp! [...] Chúng tôi trò chuyện đến tận khuya, quá nửa đêm, và con gái mười hai tuổi của tôi nằm ngủ trên ghế băng. Tôi cũng chẳng biết tại sao nữa, trong khi thảo luận, chúng tôi lên giọng với nhau. Thế là nó hét lên trong mơ: "Thôi đừng nói chuyện chính trị nữa đi! Cứ nói mãi về Sakharov thế... Soljenytsyne nữa... rồi lại còn Stalin!" (Bà phá lên cười)".

Bếp nói lên rất nhiều điều, ta không thể phủ nhận. Bếp của người Anh thường để rất nhiều sách, loại sách to, đẹp, nhiều tranh, về nấu ăn và cả làm vườn. Bếp của người Pháp trung bình thường hẹp, hay để táo mùa trước cho khô ăn dần về sau. Bếp của người Việt Nam, cách đây mới chưa lâu, là nơi phô diễn những dáng điệu ngồi xổm đẹp nhất, mông bành ra, mặt chúi xuống những cái thớt gỗ lâu năm lên màu đen bóng.