Vô bất phi hợp thức tri giác bất giác không biết gì

Hồi tuần trước, tôi nhận được qua e-mail giấy mời có nội dung như sau:

GIẤY MỜI

Cà phê Sách Trung Nguyên trân trọng kính mời Ông/Bà tới dự buổi nói chuyện của Nguyễn Thị Từ Huy về tiểu thuyết L'Ignorance (Sự không biết) của nhà văn Milan Kundera.

Thời gian: 17:00 ngày Thứ Ba, 25/01/2011
Địa điểm: Cà phê Sách Trung Nguyên, 52 Hai Bà Trưng, Hà Nội

Rất hân hạnh được đón tiếp.

Trước đó, tôi hoàn toàn không hay biết về ý định tổ chức cuộc nói chuyện này. Chị Nguyễn Thị Từ Huy là người tôi có quen biết. Tôi thấy ngạc nhiên vì sau nhan đề tiếng Pháp L'Ignorance, trong dấu ngoặc đơn là Sự không biết. Tiểu thuyết L'Ignorance của Milan Kundera do tôi dịch đã xuất bản có tên chính thức là Vô tri, như nhiều người đã biết. Chỉ nhìn thấy tờ giấy mời này thôi, cảm giác đầu tiên của tôi là chị Nguyễn Thị Từ Huy dường như muốn phủ nhận toàn bộ bản dịch của tôi, en bloc, như người ta vẫn nói. Theo tôi làm như thế là không hợp thức.

Mấy hôm sau, vì phản ứng của tôi (thật ra cũng không có gì ghê gớm, tôi chỉ hỏi lại bên gửi giấy mời - không phải chị  Nguyễn Thị Từ Huy, mà là ban tổ chức - tại sao trong dấu ngoặc đơn lại viết như thế, và sau đó nói thêm nếu thấy làm như thế là được thì tùy thôi), trên tờ Tia Sáng (bản online) xuất hiện một đoạn tin. Đoạn tin này cũng có thể là cách để thông báo về buổi nói chuyện, nhưng tôi tin là có xuất phát từ phản ứng của tôi, ít nhất là một phần. Trong đoạn tin này, TS Nguyễn Thị Từ Huy nói "không đồng tình với cách dịch tiêu đề L'Ignorance thành Vô tri" và bên dưới giải thích cho ý kiến của mình. (L'Ignorance ở đây không phải "tiêu đề", mà là "nhan đề", xin nói luôn).

Tôi không thấy có vấn đề gì khi bị phê phán là tôi dịch sai, dịch không chuẩn etc. Nhưng việc đã phát ra giấy mời rồi sau đó mới có thông tin trên báo chí là không hợp thức. Những người đã nhận gấy mời không biết bao nhiêu phần trăm hiểu đề tài buổi nói chuyện là về cuốn tiểu thuyết Vô tri?

Nhưng những gì TS Nguyễn Thị Từ Huy phát biểu trên mặt báo thì thật là đáng nói. Đọc một lần tôi đã thấy khó tin, một người nói những điều không chính xác như thế này mà dám chắc như đinh đóng cột, không "theo tôi", "tôi nghĩ", "quan điểm của tôi là" gì hết. Đọc lần thứ hai, tôi bắt đầu hình dung ra thao tác tư duy của TS Nguyễn Thị Từ Huy, áp dụng cho cả lời giải thích về tiếng Pháp, tiếng Việt lẫn tiếng Hán. Cả ba lời giải thích đều rất đáng ngờ.

Thao tác ấy là: sử dụng từ điển dạng phổ thông (hoặc cách hiểu cá nhân) để giảng giải về từ ngữ. Tranh luận về chữ nghĩa thì làm thế đâu có được.

TS Nguyễn Thị Từ Huy viết: "chỉ có tính từ "inanimé", không có danh từ tương ứng". Tôi giở từ điển Petit Robert 2009 thì quả thực chỉ có tính từ "inanimé", nhưng giở đến một từ điển lớn hơn là Émile Littré (ấn bản của tôi là ấn bản 2003, 7 tập), thì lại khác: có mục từ "Inanimation", chú nghĩa như sau: "s. f. Manque d'animation". Và tại sao TS Nguyễn Thị Từ Huy buộc "vô tri" vào luôn với "inanimé"? Theo tôi là vì TS Nguyễn Thị Từ Huy đã tra một từ điển Pháp-Việt hoặc Việt-Pháp nào đó, chẳng hạn như ở đây. Nếu TS Nguyễn Thị Từ Huy chịu khó tìm một từ điển Pháp-Việt tốt hơn, như cuốn của Đào Duy Anh, thì hẳn chị đã không đến nỗi sai lầm như thế.

Cách TS Nguyễn Thị Từ Huy giải thích về "vô tri" trong tiếng Việt, theo tôi sai hoàn toàn. Cách giải thích mà TS Nguyễn Thị Từ Huy trình bày giống với Từ điển Tiếng Việt của Hoàng Phê. Như tôi đã nói, tranh luận về chữ nghĩa mà dựa hoàn toàn vào từ điển phổ thông thì không được. "Vô tri" nó có nghĩa khác nghĩa mà TS Nguyễn Thị Từ Huy nói nữa chứ. Trong các từ tổ ghép với "vô" ở từ điển Hán-Việt Đào Duy Anh, có "vô tri", được Đào Duy Anh chú nghĩa: "Không biết gì", rồi sau đó mở ngoặc đơn, trong ngoặc đơn là... "ignorant". Đúng cái từ chúng ta đang bàn ở đây. Tôi nhờ một bạn chuyên gia Hán-Nôm tra thêm từ điển của Hoa Bằng Hoàng Thúc Trâm thì thấy tương tự. TS Nguyễn Thị Từ Huy không thể khẳng định "vô tri" chỉ có nghĩa như chị nói.

Đến đoạn về chữ Hán thì chán luôn. Tôi có học tiếng Hán, tuy chỉ abc thôi nhưng cũng hiểu các nét nghĩa của những từ ghép với "bất", "vô" (và "phi"). Thật ra điều này rất căn bản. TS Nguyễn Thị Từ Huy chắc không thể không biết câu "Bất tri tam bách dư niên hậu". Các từ tổ ghép với "bất" thường tạo ra dạng động từ, và thường đòi hỏi bổ ngữ. "Vô tri" là một tính từ, đúng vậy, nhưng khẳng định nó nhất định là tính từ thì lại sai, ngay chuyện cứ phân biệt rạch ròi từ loại trong tiếng Việt đã là một tư duy không chuẩn xác. "Vô tri" trong nhan đề cuốn tiểu thuyết tôi dùng theo ý (Sự) vô tri, chỉ trạng thái vô tri; ở nhiều chỗ "sự" là không cần thiết, có thể lược bớt, và tôi đã lược bớt - đây là một nhan đề tiểu thuyết, nó cần ngắn gọn, bởi nhan đề gốc cũng rất ngắn gọn. Ở đây tôi đã chọn Vô tri vì về nghĩa nó diễn đạt được gần nhất hàm nghĩa của L'Ignorance, lại đảm bảo được tính symétrie trong chuyển dịch.

Thêm một điều nữa, để cẩn thận hơn, tôi nhờ các bạn bên Hán-Nôm tra hộ (cám ơn các bạn), xem thử bên Trung Quốc họ dịch nhan đề L'Ignorance ra sao, thì kết quả là... Vô tri. Điều này trước đây tôi chưa biết.

Vẫn thêm một điều nữa, TS Nguyễn Thị Từ Huy đã quá liều lĩnh khi đề xuất Bất tri làm nhan đề (theo TS, ít ra nó hơn Vô tri, nhưng tất nhiên vẫn không bằng được cái Sự không biết của chị). Đến đây thì không chỉ TS Nguyễn Thị Từ Huy sai, mà còn đi ngược lại với thao tác của bản thân chị: tại sao chị không đi tra từ điển nhỉ, xin thưa là trong Từ điển Hoàng Phê không có mục từ "bất tri", và ở đây Đào Duy Anh cũng đồng ý với Hoàng Phê, trong Từ điển Đào Duy Anh không có "bất tri" mà chỉ có "bất tri bất giác".

Bên gửi giấy mời cho tôi ngỏ ý mong tôi đến dự buổi nói chuyện. Sau tất cả những chuyện như trên, thêm một cái nữa là diễn giả trong quá khứ chưa bao giờ chứng tỏ được credit về lĩnh vực này, tôi thấy tôi hoàn toàn không có nhu cầu. Cám ơn.

Làm như thế mà cũng làm được hic.

+ Vẫn liên quan đến nhan đề Vô tri: dưới đây là một vụ tôi biết đã từ lâu, đã định không nhắc tới vì không cần thiết, lại còn rất là funny, nhưng tiện đây nhắc luôn.

Bài viết "Ký ức giữa nhớ và quên" của Phạm Xuân Nguyên đăng trên damau.org thật ra là lời tựa in trong tập truyện ngắn Người đàn bà khác của Trịnh Y Thư mới in ở Việt Nam (tập truyện này tôi đọc xong hai truyện đầu thì bỏ, fiction thì cũng đừng fake đến thế chứ). Trong lời tựa này có đoạn:

"Thì ngay ở cái truyện đầu tiên, Tự truyện của kẻ đi tìm quá khứ, anh đã dẫn dắt trích đoạn khá nhiều từ tác phẩm mới nhất của MK Ignorance (TYT dịch đưa vào truyện là Bất tri, còn bản dịch của Cao Việt Dũng đã in thành sách đề là Vô tri, nhưng một dịch giả khác thì cho hai cái tên sách dịch vậy không đúng, mà phải dịch là Chẳng biết gì; biết thế để hiểu thêm MK và tìm một cách đọc TYT)."

Lẽ ra ở một chỗ thế này, tên người phát biểu cái nhận xét kia cần phải được nêu rõ ràng, thì nó mới hợp thức được, cá nhân tôi thì rất muốn biết người đó là ai để được nói với ông/bà ấy là ông/bà chẳng biết gì :)) Cách dịch "Bất tri" thì tôi đã nói rõ ở trên kia rồi, không cần nhắc lại nữa.

Nói như thế mà cũng nói được hic.

Như vậy là cùng với vụ Ngô Huy Liễn trên tienve.org đợt trước, xung quanh quyển Vô tri này thật có lắm tranh cãi và nhiều chuyện. Văn kiện đại hội gọi như thế là "tạo được dư luận" :ddd

+ Server của trang web Tia Sáng hình như đang hỏng. Cái tin nói trên có thể đọc tại đây. Nội dung thì tôi paste luôn xuống đây:

TS Nguyễn Thị Từ Huy nói chuyện về tiểu thuyết "L’Ignorance" của Milan Kundera

TS Nguyễn Thị Từ Huy sẽ có buổi nói chuyện về tiểu thuyết L’Ignorance của Milan Kundera, tác phẩm mà chị cho rằng qua đó nhà văn “tiếp tục trở lại với nỗi băn khoăn từ bao đời nay đã ám ảnh những kẻ suy tư và tìm cách giải đáp câu hỏi: con người có thể biết gì?”

Buổi nói chuyện diễn ra vào 17 giờ, thứ Ba ngày 25/01/2011 tại Cà phê Sách Trung Nguyên, 52 Hai Bà Trưng, Hà Nội. Chương trình vào cửa tự do.

Tác phẩm này đã được chuyển ngữ sang tiếng Việt qua bản dịch Vô tri của Cao Việt Dũng, Nhã Nam và NXB Hội Nhà văn ấn hành năm 2010.

Tuy nhiên, TS Nguyễn Thị Từ Huy cho biết, chị không đồng tình với cách dịch tiêu đề L’ignorance thành Vô tri.

“Vì nghĩa của từ ‘vô tri’ trong tiếng Việt đã được xác định rất rõ: không có năng lực tri giác. Vô tri được dùng để chỉ tất cả những vật chất ở trong tình trạng không có khả năng tri giác, như sỏi đá… hay là những đồ vật không có linh hồn, không có khả năng nhận biết, tri giác: bàn, ghế… Vì thế ‘vô tri’ còn có từ đồng nghĩa là “vô tri vô giác”. Và vô tri được dùng như là tính từ, thường phải nói là ‘vật vô tri’, thông thường bản thân từ ‘vô tri’ không đứng một mình. Trong tiếng Pháp cũng vậy, chỉ có tính từ “inanimé”, không có danh từ tương ứng, người Pháp cũng nói ‘objet inanimé’ [vật vô tri]. Cuốn tiểu thuyết của Kundera không đề cập tới tình trạng vô tri này, mà đề cập đến tình trạng không biết của con người. Các nhân vật có đầy đủ tri giác, tâm hồn, trí tuệ, cảm xúc, nhưng họ, hoặc là không biết đến quá khứ, hoặc là không biết đến hiện tại, hoặc là không biết tương lai, do vậy cũng có thể không biết cả ba thứ này. Nếu dịch từ l’ignorance của Kundera tôi sẽ chọn từ ‘sự không biết’”, TS Nguyễn Thị Từ Huy giải thích. Ngoài ra, theo chị, nếu muốn dùng cấu trúc hán ngữ để dịch từ l’ignorance thì phải dùng chữ “bất tri”.

Tuy nhiên, chị nhấn mạnh, “Cần phải nói rõ rằng dù tôi không tán thành cách dịch tên tác phẩm, thì điều này không hề có nghĩa là tôi đánh giá thấp bản dịch. Để có thể đánh giá chất lượng bản dịch cần đối chiếu cẩn thận với văn bản gốc…”