Lévi-Strauss và các mối quan hệ

Người ta hay coi Anthropologie structurale (1958) của Claude Lévi-Strauss là giấy khai sinh của cấu trúc luận. Cái này tôi không tin lắm nhưng cũng không có gì quá sai trái. Quyển Nhân học cấu trúc này tập hợp một số tiểu luận của Lévi-Strauss, trong đó có Race et Histoire (Chủng tộc và lịch sử, một trong hai công trình "theo đơn đặt hàng của UNESCO", cái thứ hai sau này là Race et Culture, Chủng tộc và văn hóa, sẽ gây xì căng đan hồi đầu những năm 1970, cụ thể thế nào thì sẽ nói sau). Theo cách nhìn của tôi thì vai trò cổ thụ trong cấu trúc luận của Lévi-Strauss còn thể hiện ở các mối quan hệ cá nhân.

Trên con tàu biển được miêu tả ở đoạn đầu Nhiệt đới buồn, Lévi-Strauss ngoài gặp Victor Serge còn gặp André Breton, và hai người sẽ còn giao thiệp thư từ trong nhiều năm. Nhưng sang đến New York mới là cuộc gặp "định mệnh": gặp Roman Jakobson khi ấy đang làm người lưu vong. Đó là năm 1946, New York đang trở thành thủ đô lưu vong thế giới. London cũng là một thủ đô của người Pháp lưu vong, nhưng chủ yếu là của lực lượng de Gaulle, còn New York thì đông đặc trí thức châu Âu. Jakobson và Lévi-Strauss gặp nhau, cuộc gặp hơi giống như khi Freud gặp Jung lần đầu, tức là kéo rất dài, rất khuya. Không biết Lévi-Strauss có hài lòng không, nhưng Jakobson thì bực mình lắm, vì hóa ra tay người Pháp không biết uống rượu, không hiểu vodka là cái gì. Jakobson là con người nồng nhiệt (nhưng có nồng nhiệt mấy thì cũng không gặp được Bakhtine, vì Bakhtine không muốn gặp, như Todorov từng viết trong một bài trên tạp chí Esprit).

Cuộc gặp này quan trọng ở chỗ nó sẽ có kết quả mấy năm về sau là bài nghiên cứu viết chung của Lévi-Strauss và Jakobson, phân tích "một cách cấu trúc" bài thơ "Mèo" ("Les Chats") của Baudelaire. Việc nảy sinh cấu trúc luận còn bắt nguồn từ những người như Émile Benveniste hay Maurice Merleau-Ponty, nhưng mang tính quyết định (một cách trực tiếp, một cách kỹ thuật, nguồn cảm hứng, và cách thức thao tác) chính là cặp Lévi-Strauss và Jakobson. Một mối quan hệ cũng quan trọng không kém nữa và sau này một chút (trong những năm 1960) là quan hệ Todorov-Genette.

Quan hệ giữa Lévi-Strauss với Jakobson có thành tựu là bài nghiên cứu mèo, nhưng một mối quan hệ khác của Lévi-Strauss tuy không có thành tựu nhưng cũng lại tác động mạnh mẽ đến lịch sử cấu trúc luận.

Lần này là quan hệ Lévi-Strauss và Roland Barthes. Nghe kỳ cục nhỉ, nhưng Lévi-Strauss chính là người tàn phá tương lai khoa bảng của Barthes. Hồi đó Barthes mang đề cương tiến sĩ của mình tới gặp Lévi-Strauss thì bị Lévi-Strauss từ chối thẳng thừng không nhận hướng dẫn (chắc chẳng hiểu thằng chả định làm gì). Luận án đó chính là Le Système de la mode (Hệ thống mốt) sau này.

Vì không có một con đường học vấn "chính thống" (do có bàn tay Lévi-Strauss, ít nhất là một phần) mà Roland Barthes trở thành Roland Barthes chăng?

Dù gì thì Roland Barthes cũng luôn thể hiện sự ngưỡng mộ và tình cảm trìu mến với Lévi-Strauss. Hình như ngay cả trong Critique et Vérité (Phê bình và sự thật; "sự thật" chắc là chính xác hơn "chân lý") cũng có một số đoạn vinh danh Lévi-Strauss.

+ Cập nhật: vừa kiểm tra lại thì không phải Barthes nói tới Lévi-Strauss trong Critique et Vérité, mà nói rất nhiều trong tập Essais critiques. Trong toàn bộ tác phẩm của Barthes, Lévi-Strauss là một trong những cái tên trở đi trở lại nhiều lần nhất; mãi cho tới giai đoạn cuối đời (giai đoạn Barthes-nhà văn), tức là khoảng 1977-1980 thì Lévi-Strauss mới thôi ám ảnh Barthes.

+ Chủng tộc và lịch sử không nằm trong Nhân học cấu trúc 1958, mà nằm trong Nhân học cấu trúc II (Anthropologie structurale deux, 1973).