Trong cuộc đối đầu Nhất Linh Nguyễn Tường Tam-Thiên Hư Vũ Trọng Phụng

Hai mệnh đề sau đây trong rất nhiều năm là "đường lối sáng tác", "đường lối văn chương" không được tuyên xưng chính thức nhưng được mặc nhiên thừa nhận rộng rãi:

Thứ nhất là mệnh đề của Nam Cao: "Nghệ thuật không là ánh trăng lừa dối, không nên là ánh trăng lừa dối! Nghệ thuật có thể chỉ là tiếng đau khổ kia, thoát ra từ những kiếp người lầm than."

Thứ hai là mệnh đề của Vũ Trọng Phụng: "Các ông muốn tiểu thuyết cứ là tiểu thuyết. Tôi và các nhà văn cùng chí hướng như tôi coi tiểu thuyết là sự thực ở đời."

Hai mệnh đề này không chỉ làm khổ học sinh Việt Nam suốt thời ngồi trên ghế nhà trường (nhất là học sinh chuyên văn), mà còn làm hại lâu dài cả văn chương Việt Nam nói chung.

Hai lời phát biểu dưới dạng tuyên ngôn này trùng nhau về ý tưởng chính: văn chương là sự thật, một sự thật "trực tiếp" mà nhà văn hứng lấy từ đời sống. Thế nhưng Nam Cao đã nói ngược, vì nghệ thuật chính là, và phải là "ánh trăng lừa dối", nó phải là một sự thật kiểu khác. Cái "nên là" sự thật cuộc đời ở cấp độ trực tiếp nó phù hợp khủng khiếp với lý thuyết hiện thực xã hội chủ nghĩa, và bao nhiêu năm người ta mơ tưởng đến nó thông qua những chuyến đi thực tế liên tu bất tận để hái, để bứng hiện thực nhét thẳng vào trang sách. Kết quả, ở mức độ biểu tượng, là như thế này: "Nông trường ta rộng mênh mông/Trăng lên trăng lặn cũng không ra ngoài". Nguyễn Khải đi thực tế để viết ra những Chủ tịch huyện, nhưng sau này nhờ bứt (một phần) khỏi cái trường lực thực tế trực tiếp ấy mà Nguyễn Khải hay Nguyễn Minh Châu mới viết ra được một vài thứ có chút giá trị.

Nghệ thuật hoàn toàn có thể không là ánh trăng lừa dối, nếu nó chỉ là một dạng văn chương tồn tại cùng với những dạng văn chương khác, nhưng một khi trở thành uy thế độc tôn, nó cũng độc hại như bất kỳ một nền chuyên chế tư tưởng nào.

Bởi văn chương là sự đa dạng khủng khiếp. Giờ đây nhìn lại, tôi thấy trong cuộc bút chiến giữa Nhất Linh và Vũ Trọng Phụng, văn chương Việt Nam đã một lần được đứng trước khả năng lựa chọn: lựa chọn "theo" Nhất Linh hay lựa chọn "theo" Vũ Trọng Phụng. Thực tế sau này cho thấy, Vũ Trọng Phụng chính là người chiếm ưu thế. Hậu quả của điều đó là gì?

Hậu quả lớn nhất là Việt Nam đã không có một nền tiểu thuyết đúng nghĩa. Bởi, lựa chọn "theo" Vũ Trọng Phụng đồng nghĩa với đưa văn chương đi thẳng vào đường lối văn chương gần gần trùng khớp với hiện thực, với sự thật. Điều đó lệch khỏi tinh thần tiểu thuyết. Vũ Trọng Phụng chưa bao giờ là một tiểu thuyết gia, mà là một nhà phóng sự, một nhà viết kịch phi thường. Vũ Trọng Phụng cũng không có khả năng về trừu tượng hóa, về hình dung ra những hoàn cảnh nhân sinh bao quát. Ông rất giỏi nhặt lấy lời nói, nhưng không phải suy nghĩ. Ông phóng to những gì nghe được để làm thành câu chuyện (điển hình là Cạm bẫy người, khi mà Vũ Trọng Phụng chỉ nghe vài câu chuyện để dựng nên toàn bộ khung cảnh của trò bài bạc), nhưng ông không hình dung được câu chuyện từ khởi nguyên của vấn đề. Ông lại hoàn toàn không biết tả cảnh.

Nhân vật của Vũ Trọng Phụng không suy nghĩ, vì đó không phải là nhân vật tiểu thuyết.

Và tại sao người ta lại chọn "theo" Vũ Trọng Phụng mà không "theo" Nhất Linh? Câu trả lời với tôi rất đơn giản: vì đó là con đường dễ, trong khi con đường tiểu thuyết của Nhất Linh không dễ, con đường ấy vất vả đi qua luận đề, qua nội tâm, đi vào sự phổ quát.

Được một lần có thể lựa chọn, văn chương Việt Nam đã lựa chọn con đường dễ, con đường văn chương nhào trộn với báo chí, coi "ngồn ngộn hiện thực" như là phẩm tính nổi trội của tiểu thuyết, trong khi tiểu thuyết chỉ có thể bị gây hại bởi cái "ngồn ngộn hiện thực" ấy.

Tôi từng viết, "Tiểu thuyết Việt Nam có bao nhiêu phần thoát thai từ ánh mắt bên dưới cặp lông mày nét mác của Nhất Linh?" Điều có thể thấy rõ là con đường tiểu thuyết Nhất Linh bỗng chốc từ vị trí bao trùm lại trở thành một ngách nhỏ rất ít người đi được. Sự ồn ào của "con đường Vũ Trọng Phụng" đã làm khuất lấp đi những thành tựu văn chương tuyệt vời của Tự Lực Văn Đoàn, ở đó bộ ba Nhất Linh-Hoàng Đạo-Thạch Lam cũng xảy ra một điều trớ trêu: sau này hai người tài năng hơn nhiều là Nhất Linh và Hoàng Đạo lại bị chìm lấp đi, làm nền cho Thạch Lam nổi lên. Nhìn lại lịch sử, thấy thật là nhiều chuyện kỳ quái. Con đường Nhất Linh sau này rất ít người đi, thảng hoặc mới thấy một Phan Du của Hai chậu lan Tố Tâm, ví dụ vậy.

Quay trở lại trực tiếp hơn vào cuộc bút chiến Nhất Linh-Vũ Trọng Phụng năm xưa, cái cuộc bút chiến khiến Vũ Trọng Phụng đưa ra lời tuyên ngôn bất hủ trên đây: giờ đây nhìn lại, tôi mới nhận ra, đó không phải cuộc tranh luận về "đạo đức" nói chung (dâm uế hay không dâm uế), mà là cuộc tranh luận về "đạo đức văn chương". Văn chương có đạo đức của nó, và Trương Chính từng chỉ ra rất chính xác, cả Phan Khôi cũng từng nói, Vũ Trọng Phụng luẩn quẩn với những sinh lý. Tôi muốn nói còn nhiều hơn thế: Vũ Trọng Phụng có khoái cảm đặc biệt với những gì thấp kém. Ông không làm tiểu thuyết gia mà cái nhìn của ông chỉ chăm chăm nhòm trộm, ngó vào những gì bầy hầy; một cái nhìn của đất sét.

Di sản của Nhất Linh đã dang dở vì ông không lường nổi hậu thế hóa ra càng ngày càng tiếp nhận sâu sắc khoái cảm Vũ Trọng Phụng. Thế mà, trong cuộc đối đầu hồi ấy, Nhất Linh mới là người có lý nhiều hơn.

-----------