Một vụ án khác nữa

Mỗi người một vụ án

(Trần Dần)

Ai từng đọc Thomas Bernhard, đọc thật kỹ, sẽ biết tuy rằng Bernhard không mấy khi bình luận văn chương của người khác, nhưng những lần ít ỏi làm việc ấy, Bernhard rất dữ dội. Trong Auslöschung, cuốn tiểu thuyết lớn viết cuối đời, Thomas Bernhard như thể muốn mở một phiên tòa cho toàn thể văn chương Đức. Bản án rất nặng nề: với Bernhard, toàn bộ văn chương Đức (văn chương viết bằng tiếng Đức thì đúng hơn, bao gồm cả các tác giả Đức, Áo và Thụy Sĩ), gần như toàn bộ văn chương Đức, là "văn chương cặp tài liệu", nghĩa là thứ văn chương văn phòng, bàn giấy, nghĩa là hạ cấp. Goethe cũng thế, không phải một ngoại lệ. Không những thế, văn chương Đức lại còn sặc mùi tiểu tư sản: văn chương Đức sặc mùi tiểu tư sản công chức. "Dưới mắt chúng ta là một thứ văn chương tiểu tư sản của tụi công chức, khi nào ta có ở dưới mắt văn chương Đức [...] Thomas Mann, phải, cả Musil nữa, người mà tuy nhiên tôi xếp ở hạng cao nhất trong số tất tật những kẻ sản xuất ra thứ văn chương công chức này [...] Thomas Mann nhà tư sản lớn đã viết ra một thứ văn chương tiểu tư sản, từ đầu đến cuối". Vụ án văn chương Đức dưới sự chủ tọa của Thomas Bernhard này không hề dễ chịu.

Nhưng, Musil không phải ngoại lệ, Goethe không phải ngoại lệ, nhưng trong mắt Bernhard vẫn có một ngoại lệ: đó là Franz Kafka. "Ngoại trừ Kafka, ông ấy từng thực sự là một người làm công ăn lương, nhưng lại là người duy nhất không viết một thứ văn chương công chức và nhân viên, còn tất tật những người khác chẳng viết gì khác, bởi vì họ tuyệt đối không có khả năng làm một cái gì khác. Nhân viên Kafka là người duy nhất không viết một thứ văn chương nhân viên và công chức, mà viết văn chương lớn". Cuốn tiểu thuyết Auslöschung, cuốn sách về sự kết thúc, tắt lịm, dập vùi, được Thomas Bernhard xuất bản năm 1986.

Kafka luôn luôn là một ngoại lệ, kể cả trong một phiên tòa khắc nghiệt phi thường như phiên tòa của Thomas Bernhard. Lúc nào Kafka cũng là một ngoại lệ. Đến cả các nhà mác-xít cũng không coi ông là kẻ thù. Từ vụ án này qua vụ án khác, Kafka vẫn lành lặn như thể không cái áo nào, dù là tôn giáo, chính trị hay ý thức hệ có thể chụp được lên ông một cách lâu dài. "Vụ án Kafka" vẫn còn nguyên.

Và ở ngọn nguồn là một vụ án: thật ra ta hiểu gì về cuốn tiểu thuyết Vụ án? Josef K. muốn nói gì với chúng ta, muốn làm chúng ta hiểu điều gì? Dẫu có là gì, thì cho đến giờ tiếng nói của Josef K. vẫn cứ tiếp tục vang lên. Chẳng một ai thực sự thành người mà không trải qua ít nhất một vụ án khốc liệt. Mà một vụ án đồng nghĩa với tra xét, đứng trước ánh mắt của đám đông, là cảm giác về sự nhục nhã thiết thân của con người. Nhưng cùng lúc, Vụ án lại như thể chẳng nói gì về tất tật những thứ ấy, nó chỉ nói rằng có một người tên là Josef K. một sáng thức dậy trong căn phòng của mình thì thấy có hai tay đến tìm, thông báo cho biết anh đang mắc vào một vụ án, hai tay ấy ăn bữa sáng của Josef nhưng cũng không thực sự làm gì thô lỗ hay bạo lực lắm (chính hai tay này sau đó còn bị đánh đòn). Rồi Josef K. phải vào căn phòng của cô hàng xóm để gặp giám thị, rồi có ba nhân viên cùng làm ở ngân hàng cứ theo sát Josef, nhưng cũng không thực sự làm gì; Josef sẽ đến dự cuộc họp ở trụ sở tòa án (trụ sở tòa án nằm ở tầng áp mái các tòa nhà trong thành phố), gặp luật sư vân vân và vân vân.

Trong thập niên 60 của thế kỷ 20, lần đầu tiên những bức thư Kafka gửi Felice Bauer được in, những bức thư này được viết vào đúng quãng thời gian Kafka viết Vụ án. Elias Canetti đã viết một cuốn sách phân tích những bức thư này, lý giải những liên hệ giữa thư gửi Felice và cuốn tiểu thuyết Vụ án; cuốn sách ấy mang tên Vụ án khác của Kafka, chỉ ra rằng trước Vụ án (cuốn tiểu thuyết) đã có một "vụ án" khác, nhất là một "phiên tòa" khác, tức là buổi gặp ở Berlin vào tháng Bảy năm 1914 với kết quả là hủy bỏ hôn ước giữa Kafka và Bauer. Lý giải này của Elias Canetti, buộc chặt quá trình viết Vụ án với câu chuyện Kafka-Bauer, chỉ sau một lúc cũng trở nên lung lay, thiếu vững chắc như mọi cách lý giải khác về Kafka, dẫu cho là cách lý giải nhấn mạnh vào khía cạnh tôn giáo ở tác phẩm của Kafka, cách lý giải nhấn mạnh vào một khía cạnh khác nào đó, hay bất kỳ cách lý giải nào khác nữa.

Nhưng dường như Elias Canetti đã đúng ở điểm này: luôn luôn, ở Kafka, có một "vụ án", đồng thời lại có một "vụ án" khác nữa. Hơn thế nữa, hai (hay nhiều) vụ án liên quan đến Kafka lại gây ra thực tế là phán quyết của phiên tòa này lại phủ nhận phán quyết phiên tòa kia. Một sự quy tội mang tên "bi quan" lại gặp rất nhiều phản chứng dưới cái tên chung "yêu đời", chẳng hạn vậy, và cứ thế tiếp diễn mãi không thôi. Các cầu thang trong tác phẩm của Kafka khi nào cũng có nhiều ngả rẽ bất ngờ, hoặc có thể mở vào một căn phòng nào đó, như tình cảnh mà Karl Rossmann rơi vào trên con tàu cập bến cảng New York trong Amerika.

Khi những cơn bão như "phi lý", "hiện sinh", "huyền ảo" đã ào ạt đi qua rồi yếu dần, nhiều thứ biến mất đi, nhưng vẫn còn lại Kafka, hình như vẫn nguyên vẹn không hề hấn gì, ở ngọn nguồn mọi sự hình như vẫn còn một "vụ án" chưa hề giải quyết xong xuôi. Tôi nghĩ, sau bao nhiêu chà xát của thời gian, "tam vị của văn chương hiện đại", nghĩa là Proust, Kafka và Joyce, dần dà cũng thay đổi, dần dà ở Joyce chỉ còn trơ khấc ra sự dị hợm. Chỉ còn lại Kafka và Proust vẫn tiếp tục dồi dào, càng ngày càng dồi dào hơn.

Đọc Kafka, chẳng hạn như Vụ án, ta hay có cảm giác sắp nắm bắt được điều gì đó. Ví dụ như khi Josef K. đi đến trụ sở tòa án ở tầng áp mái ở một khu nhà trong thành phố, trèo cầu thang lên rồi không biết đi đâu nữa, đến chân một cầu thang thì Josef nghĩ, bởi vì pháp luật luôn bị tội lỗi thu hút, cho nên mình phải đi lên cầu thang này; hoặc giả có những lúc ta có cảm tưởng như đang đứng trước gương, điều mà Kafka đang nói hiển ngôn bằng ngôn ngữ phải hiểu chính xác ngược lại; nhưng rồi cũng lại chẳng đi đến đâu, mọi con đường đều nhanh chóng bị chặn lại. Nhưng, điều này mới đặc biệt, chính trong lúc chẳng biết đi đâu nữa, thì cái cảm giác ấy đến, thật to lớn, rằng chính xác vào lúc đang không biết nghĩ gì, nghĩa là lúc suy nghĩ của ta bị khựng lại, trống rỗng, thì cũng lúc ấy, ta tiếp nhận được nguyên vẹn một điều gì đó rất đặc biệt, mà chỉ Kafka mới có thể đem tới.

NB. sắp có bản tiếng Việt mới của Vụ án